دانلود مقاله جامعه شناسی
دسته: زبان و ادبیات فارسیبازدید: 3 بار
فرمت فایل: doc
حجم فایل: 424 کیلوبایت
تعداد صفحات فایل: 325
نقد جامعهشناسی برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر میآید، تنها بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یك دوره نیست و برخلاف بسیاری مكاتب دیگر نمیتوان یك مقطع معین تاریخی و یك محدودهی مشخص جغرافیایی و فرهنگی برای آن درنظر گرفت
قیمت فایل فقط 15,000 تومان
جامعه شناسی
چكیده
نقد جامعهشناسی برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر میآید، تنها بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یك دوره نیست و برخلاف بسیاری مكاتب دیگر نمیتوان یك مقطع معین تاریخی و یك محدودهی مشخص جغرافیایی و فرهنگی برای آن درنظر گرفت. بلكه در طول سالها افت و خیزهای فراوانی را پشت سرگذاشته و با جریانهای بسیار در پیوسته است.
یكی از مهمترین این جریانها كه پیوندی گسستناپذیر با جامعهشناسی دارد، نقد فمنیستی است. بسیاری از منتقدان، فمنیسم را شاخهای از نقد جامعهشناسی میدانند كه در آن به جامعه از رهگذر امكانات و شرایطی مینگرد كه همواره از زنان دریغ داشته شده است.
این رساله ابتدا به معرفی مشروح رویكرد جامعهشناسی میپردازد و ویژگیهای اصلی آن را جست و جو میكند و مهمترین گرایشهای این گونهی نقد ادبی را معرفی میكند. فصل دوم رمان سووشون را براساس شیوههای این رویكرد تحلیل میكند و مناسبات سووشون را با جامعهای كه در آن شكل گرفته و نیز جامعهای كه روایتش میكند مورد كنكاش قرار میدهد. در فصل سوم از رویكرد فمنیستی و نقد ادبی سخن میرود و در فصل پایانی سووشون از چشمانداز این رویكرد نوآیین و در حال شكلگیری بررسی میشود.
فصل اول
معرفی رویكرد جامعهشناسی
پیوندهای جامعه و ادبیات در نگاه نخستین
نخستین تصوری كه از شنیدن تركیب جامعهشناسی ادبیات در ذهن نقش میبندد، احتمالاً بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یك دوره و به ویژه نمودهای معین آن در آثاری خاص است.
اما حتی پیش از آنكه به سراغ آنچه ناقدان كهنه و نو در این باره گفتهاند، برویم با تأمل در مجموعهی نسبتهای محتمل میان ادبیات و جامعه میتوانیم آرام آرام دریابیم كه این ماجرا بسیار پیچیدهتر از آن چیزی است كه در آغاز میپنداشتیم، ببینیم پیوندها و تأثیر و تأثرات متقابل میان دو مفهوم گستردهی جامعه و ادبیات چه ابهاماتی در ذهن ما برمیانگیزند:
1ـ آیا میتوان از عكس این نسبت یعنی تأثیر ادبیات بر جامعه نیز سخن گفت؟
2ـ آیا میتوان این رابطه را تأثیر و تأثری دوجانبه و دیالكتیكی دانست؟
3ـ آیا جامعه مستقیماً بر متن ادبی تأثیر میگذارد یا به واسطهی تأثیر بر نویسنده؟
4ـ آیا حوادث جامعه مستقیماً براثر ادبی تأثیر مینهند یا آنكه حوادث اجتماعی با تحولی كه در فضای فرهنگی و ادبی ایجاد میكنند، اثر را تحت تأثیر قرار میدهند؟
5ـ آیا نویسنده حتماً باید تحت تأثیر فضای اجتماعی قرار گیرد یا آنكه در مواردی باید در برابر این تأثیر ایستادگی كند و حتی آن را خنثی و یا دیگرگون سازد؟
6ـ تأثیر جامعه بر ادبیات در قلمرو خود آگاه نویسنده جای دارد یا ناخودآگاه؟
7ـ تأثیر جامعه بر ادبیات به جنبهی هنری ـ ادبی متن باز میگردد یا اثر از طریق تأثیر بر فضای فكری دوران و ذهنیت نویسنده از جامعه رنگ میپذیرد؟
8ـ آیا تأثیرپذیری از جامعه صرفاً در آثار رئال تحققپذیر است؟
9ـ آیا تأثیرپذیری از جامعه محدود به انواع و قالبهای خاصی است؟ آیا اثرپذیری شعر و داستان با اثر تغزلی و تعلیمی به یك نسبت است؟
10ـ آیا میتوان از اثرپذیری اجتماعی نظریههای ادبی سخن گفت؟
11ـ آیا منظور از جامعه در این تعابیر صرفاً جنبههای سیاسی را دربر میگیرد؟ آیا تأثیر جامعه به معنای تأثیر حكومت و ایدئولوژی خاصی است؟
12ـ آیا ممكن است تأثیرات اجتماعی در مورد دو نویسنده، یا دو متن متفاوت و یا حتی متضاد باشد؟ آیا ممكن است اثری به گونهای منفی و واكنشی تحت تأثیر جامعه قرار گیرد؟
13ـ واقعیتهای اجتماعی براثر تأثیر مینهند یا آرمانهایی كه هنوز تحقق نیافتهاند؟
14ـ آیا نشانههای اثرپذیری اجتماعی اثر ادبی به طور پراكنده در متن منتشر است یا آنكه ساخت كلی متن از جامعه اثر میپذیرد؟
15ـ آیا اثر تحت تأثیر و نمایشگر بخش و طبقهی خاصی از جامعه است یا میكوشد تصویری از همهی جوانب اجتماع به دست دهد؟
16ـ آیا اثر با مقطع معینی از جامعه نسبت دارد یا با گسترهای تاریخی از اجتماع در ارتباط است؟
17ـ آیا روابط اثر و جامعه به گونهای آشكار مطرح شده است یا به صورتی پنهان و نامستقیم؟
18ـ آیا اثر همواره صرفاً به روایت بیكم و كاست فضای جامعه دست میزند یا در آن تصرف و اغراق میكند و احیاناً با دیدگاهی ناقدانه به آن مینگرد؟
19ـ آیا آثار نویسندگانی كه ظاهراً به جامعه توجهی نشان نمیدهند، بركنار از هرگونه تأثیر اجتماعی است؟
20ـ آیا نگاه اجتماعی به ادبیات الزاماً به معنای داوری ارزشی و نگاه تعهدآمیز است؟
بیتردید با تأمل بیشتر میتوان بر این پرسشها افزود و یا بسیاری از آنها را به شكلی دقیقتر و فنیتر مطرح كرد.
مسألهی پیوند جامعه و ادبیات بسیار پیچیده و دارای جوانبی گوناگون است و همواره در مباحث نقد ادبی حضور داشته است. در حقیقت گرایشهای گوناگون جامعهشناسی ادبیات یا مكاتب دیگری كه به نحوی با این قلمرو ارتباط یافتهاند، هركدام به بخشهایی از این زمینهی پهناور توجه كردهاند و در پی پاسخ تنها تعدادی از پرسشهای بیست گانهی پیش گفته، برآمدهاند.
چشمانداز تاریخی جامعهشناسی ادبیات
گزارش تمام تأملات پیرامون مسائلی كه به گونهای به نسبت جامعه و ادبیات پیوند دارد، به صورتی دقیق، سزاوار و منسجم و در عین حال موجز بسیار دشوار است. تقریباً همهی شاخههای خرد و كلان نقد ادبی، بعدی جامعهشناسی نیز دارند. جامعهشناسی ادبیات برخلاف بسیاری مكاتب دیگر در یك مقطع معین تاریخی و یك محدودهی مشخص جغرافیایی و فرهنگی، دارای سیر تكوین، اوج و افول آشكاری نیست و پیوسته در حال اُفت و خیز و بازگشت به جریانهای پیشین بوده است. از اینها گذشته مناسبات جامعه و ادبیات چندان عام و گسترده است كه میتوان ادعا كرد هیچ دورهی تاریخیای خالی از ذهنیتی هر چند مبهم و كلی و نظریهای هرچند خام و نارسا در این باره نبوده است.
به هر روی می كوشیم در این مجال اندك پس از اشارهای گذرا به ریشههای تاریخی جامعهشناسی ادبیات در مفهوم فنی امروزی آن، جریانهای عمده، چهرههای ممتاز و مفاهیم كلیدی این قلمرو پهناور را معرفی كنیم و با اشاراتی كوتاه به واپسین جریانها كه در زمانی نزدیك به ما متولد شدهاند، به مسیر تحولات در پیش رونگاهی بیندازیم.
هنر و جامعه: همزادان دیروز
ارتباط هنر و جامعه از اساسیترین مسائلی است كه توجه تاریخنگاران هنر و زیباییشناسی را به خود جلب كرده است.
بیگمان یكی از نامدارترین و گستردهترین پژوهشها در این زمینه، كتاب تاریخ اجتماعی هنر نگاشتهی آرنولد هاوزر است، كه تاریخ هنر را از منظری كاملاً اجتماعی بررسی كرده است و پیوند تحولات هنری و ایجاد سبكهای جدید و از میان رفتن سبكهای پیشین را با تحولات مختلف اجتماعی آشكار ساخته است و تولد یا زوال جریانات را با وقوع حوادث معین اجتماعی گره میزند.1
ارنست فیشر در ریشهیابی ارتباط هنر و جامعه به اصل «تصورناپذیری ابزار بدون انسان و انسان بدون ابزار» توجه میدهد. فیشر میپندارد انسان از آغاز همان گونه كه ابزار و سلاح میساخت و در جست و جوی خوراك و پناهگاه بر میآمد، به كارهای هنری نیز دست مییازید، نقاشی و پیكرتراشی میكرد و به هنگام كارهای دستهجمعی، ترانه میخواند.2
دكتر آریانپور ـ از پیشگامان جامعهشناسی و جامعهشناسی هنر در میهمن ما ـ نیز پس از بررسی دیدگاههای گوناگون دربارهی منشأ هنر، نگرشها یی را كه به شیوهای هنر را با فردیت هنرمند پیوند میدهد، به یك سو مینهد و به این نتیجه میرسد كه اجتماع، مهمترین منشأ پرورش شكوفایی هنر ابتدایی است.3
در زندگی ابتدایی، جمع انسانی اهمیت بسیار داشت. زندگی معنای خویش را از جمع و روابط انسانی به دست میآورد ـ ذهنیتی كه تا امروز همچنان تداوم یافته است. اشكال گوناگون هنری زبان، آوازهای موزون و مراسم جادویی ـ كوششی جمعی بود كه همهی انسانها در آن مساهمت داشتند. هنر وسیلهای برای تسخیر طبیعت و حیوانات توسط جامعهی انسانی به شمار میرفت. هنر فردی اساساً مفهومی متأخر و حتی امروزین است. پیشرفت زندگی اجتماعی انسانها، یك جانشینی و رویآوری آدمی به كشاورزی مفهوم هنر را دیگرگون ساختند.4
تقسیم كار و تخصص كه پیامدهای مستقیم و ضروری شكلگیری تمدن بود، رفته رفته هنر را پدیدهای ویژه و هنرمندان را گروههای ممتاز ساخت. در این جامعهی تازه شكل گرفته دیگر نه هنرمند، هنر خویش را به منزلـهی ابزار مینگریست و از آن تنها برای بهرهبرداری از طبیعت سود میجست و نه هنر و جامعه میتوانستند یگانگی آغازین خود را پاس دارند. پنداری «من» هنرمند و بسیاری مسائل غیراجتماعی دیگر این دو را از هم جدا میكرد.
با آنكه از آن سالهای دیرینه و جادویی هم نهادی و همانی هنر و جامعه دور افتادهایم اما آثار پدیده آمده، هنوز هم این ارتباط دوسویه را می نمایانند.
پیشینهی گره خوردگی مطالعات ادبی با مسائل اجتماعی
به سهولت و قطعیت نمیتوان نقطهی آغاز معینی برای آمیزش مطالعات ادبی با مسائل اجتماعی سراغ كرد. در این زمینه اجماعی میان پژوهندگان وجود ندارد و شاید بهتر باشد اندكی دورتر رویم و زمینههای اجتماعی پدیداری این رویكرد را تا اندازهای شناسایی كنیم ـ رویكردی اجتماعی به رویكرد جامعه شناختی ادبیات!
از حدود سال 1830م رمانتیسم در بیشتر كشورهای اروپایی جای خود را به واقعگرایی داد. از نویسندگانی كه چندان واقعگرا نبودند، چون دیكنز، گوگول و بالزاك به گروهی واقعگراتر رسیدیم؛ مانند جرج الیوت، تولستوی و فلوبر. جنبشن رماننویسان واقعگرا را میتوان واكنشی در مقابل كلگرایی رمانتیكها دانست. واقعگرایی رمان سدهی نوزدهم ریشه در شیفتگی به «چنین استی» زندگی بود و برخلاف رمانتیسم توجه خود را نه به آینده و نه به گذشته، بلكه به زمان حال معطوف میكرد. رمان در میانهی سدهی نوزدهم «منظری گسترده بر بخشهای متعدد جامعه و شمار بزرگی از گونههای شخصیت میگشاید و البته این گونههای شخصیت برحسب كنشها و رابطه های اجتماعیاشان به تصویر كشیده میشوند. انتقال محوری میان رومانتیكها و نسل نخستین واقعگرایان، بیش از هر چیز انتقال از تخیل است به دیدی اجتماعی و همین انتقال در نظریه ادبی خود را نشان داد.5»
روان بنیادی و جامعه بنیادی از دیگر جریان های فكری بودند كه تناقضاتشان در تولد نقد جامعهشناسی تأثیر قطعی داشت، مباحثات و مجادلـههای فراوانی در این زمینه به طور همزمان در فرانسه (سورل، لانسون، گراسری، پوسینه، اَرِآ، موفیه، گاستینه و لالو)، آلمان (بوركهارت و هوسن اشتاین و شمارلو) و انگلستان (ایرجوهیرن) به وجود آمد. مناقشاتی كه سرانجام باعث توجه بیشتر منتقدان ادبی به مسألهی اجتماع شد اما ناقدان همچنان روانشناسی فردی را در آفرینش هنر مؤثرتر میدانستند. از این رو م.لالو در كتاب طرح یك زیباییشناسی موسیقی علمی برای توصیف هنر سه جنبه را برمیشمارد: «جنبهی فیزیولوژیك، جنبهی روانی و جنبهی جامعهشناسانه.» و نیز از همین روست كه ای هیرن برآن است كه «انگیزهها یا محركهای درونی Impulsions هنر، محركهای فردی هستند و ماهیت آنها احساسی است و در نتیجه فقط از وضع روانی فرد ریشه میگیرند ولی نمیتوانند منشأ هنری به خود بگیرند. مگر وقتی كه هنرمند از تصویرهای ذهنی و وسیلههای بیانیای استفاده كند كه محیط اجتماعی برای او فراهم میآورد.6 آنچه در زندگی هنری و سیر و تكامل آن توجه ناقدان را همیشه به خود جلب كرده است، تحولاتی است كه در آن روی میدهد. دستهای آن را نشانهای از یك انحطاط كلی میدانستند و آن را با «زوال آرمان های سیاسی و اجتماعی خود» نزدیك میدیدند. از همین رو منتقد و مورخ فرانسوی فردینان برونیتر در تبیین و توجیه جهشها و انقلابات بزرگ در تحول ادبیات بسیار كوشید. برونیتر هنر را به نوعهای زنده تقسیم كرد و كوشید تا اصول «گزینش انواع» داروین را در مقیاسی وسیع، در قلمرو هنر و ادبیات به كار گیرد.7
هرچند نظریهی برونیتر ناكام ماند، راه را برای طبیعتگرایان گشود. ناقدانی برسركار آمدند كه برای عامل طبیعی نقش بسیاری قائل بودند و میكوشیدند تا هنر را با توجه به محیط طبیعی آن بررسی و تبیین كنند. اینان میپنداشتند كه هنر عبارت است از تركیب، تلفیق و بازپردازی Transposition عوامل طبیعی، از همین رو «الیفور» هنر نقاشی را كه از دید او نسبت به سایر هنرها همبستگی بیشتری با طبیعت دارد، میستاید.8
ناقدان بعدی عوامل محیطی را به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل اجتماعی تقسیم كردند. اكثر آنها همچون سوروكین و بهكر و بارنس تاكید میكردند كه عوامل اجتماعی در مقایسه با عوامل طبیعی تأثیر افزونتری برهنر و ادبیات دارند و رها كردن زمینهی اجتماعی فرآیند هنری را خطایی سخت نابخشودنی خواندند.
برخی مورخان نقد ادبی مانند ادموند ویلسن، سابقهی نقد ادبی برمبنای جامعهشناسی را به پژوهشی دربارهی حماسهی هومر اثر «ویكو» در قرن هجدهم میرسانند. ویكو در این پژوهش به شرایط اجتماعی دوران زندگی شاعر یونانی توجه میكند. اما نقطه آغاز این مكتب به صورت یك جریان گسترده و ممتد را در سدهی نوزدهم باید جست و جو كرد. در آثار منتقدانی چونان مادام دواستان (1817-1766) و هیپولیت تن (1893-1828) و فیلسوفانی مانند هگل و ماركس كه اصولی را پیریزی كردند كه بسط و پرورشهای بعدی، آگاهانه یا ناآگاهانه با آنها پیوند مییابد.9
هرچند نمیتوانیم تن را بنیانگذار یكه و تنهای نقد جامعهشناسی و پدر جامعهشناسی ادبیات معرفی كنیم، اما بیگمان او یكی از طلایهداران این مكتب به شمار میآید. تن در مواجهه با منتقدانی كه طبیعت را یگانه عنصر تأثیرگذار در ادبیات میدانستند، زیستشناسی، جغرافیا و تاریخ را در كنار یكدیگر جای داد و عوامل مؤثر در ظهور آثار ادبی را نژاد، محیط و زمان معرفی كرد.10
محیط از نظر تن یك ذهنیت اجتماعی یك دست و اثیری است كه از پیچیدگی ساختارهای قدرت تاریخی فاصلهی بسیار دارد. تأثیر محیط اجتماعی جزئی است از زمان ـ برداشتهای فراگیر عصر ـ یا جزئی از محیط ـ شرایط خاصی كه بر تولید ادبی تأثیر میگذارد.
«محیط یعنی حال و هوای كلی اجتماعی و فكری كه گونهی اثر ادبی را تعیین میكند. محیط گونههایی را مجاز میداند كه با آن همسان و همخوان باشند و گونههای دیگر را با موانعی كه ایجاد میكند و حملاتی كه در هرگام از تكاملشان تجدید میكند، نابود میسازد.»11
در نظر تن «عظمت اجتماعی یا تاریخی با عظمت هنری یكسان دانسته میشود. هنرمند بیان كنندهی حقیقت و ضرورتاً بیان كنندهی حقایق اجتماعی و تاریخی است. آثار هنری از این جهت كه یادگار دورانی هستند، سند به حساب میآیند و فرض براین است كه بین نابغه و عصر خودش هماهنگی وجود دارد.»12
دنیای درون هنرمند و شخصیت فردی نویسنده یكسره به سویی نهاده میشود. تن تحت تأثیر فلسفهی اسپینوزا و تجربهگرایان انگلیسی بود. از اسپینوزا بی چون و چراترین جبرگرایی را آموخت و تجربهگرایان نیز به او آموختند كه نظریات و عقاید ما چیزی نیستند «جز استحالههای تأثیراتی كه از طریق حواس به ما منتقل میشوند»13
بیشك تن در عقیدهی خود راه اغراق و مبالغه پیموده است. نمیتوان تمام جلوههای ذوق و هنر را مطلقاً محصول علل خارجی دانست و تأثیر ذوق و ابتكار انسانی را به كلی نادیده گرفت. در میان منتقدان كسانی بودند كه تنها یكی از سه اصل مورد نظر تن را عامل عمدهی آفرینش ادبی میدانستند.14
گوایو كار تن را به نحوی تكمیل میكند و دومین جنبهی زیباییشناسی جامعه شناختی را مینمایاند. او به تأثیر ادبیات برمحیط اجتماعی تكیه میكند. تن میپنداشت كه جامعه نابغه و نویسنده را برمیانگیزد و در عین حال او را مقید میكند. در نظر گوایو، نابغه به نوبهی خود جامعهای جدید خلق میكند. آمیزهی آرای این دو را میتوان این گونه بیان كرد: با آن که «نابغه از این یا آن محیط اجتماعی برمیخیزد، خود آفرینندهی یك محیط اجتماعی جدید یا دگرگون كنندهی محیط اجتماعی قدیم است.»15
شاید بتوان جامعهشناسی در معنای امروز را شكل تكامل یافتهی نظریههای تن و گوایودانست. یكی دیگر از سرچشمههای نقد اجتماعی در آراء برخی اندیشگران سدهی نوزدهم روسیه یافتنی است كه بر جامعهشناسی ادبیات به ویژه صبغهی ماركسیستی آن تأثیر بسیار گذاشته است.
گفته میشود كه آموزهی رئالیسم سوسیالیستی از ماركس و انگلس است ولی حقیقت این است كه نیاكان این آموزه منتقدان «دموكرات انقلابی» روسیه در سده ی نوزدهم یعنی و یساریون گریگوریویچ بلینسكی (1848-1811) و پیروانش بودند. اینان به چشم نقد و تحلیل به ادبیات مینگریستند و هنرمند را روشنگر اجتماعی میدانستند و میپنداشتند «ادبیات میبایست از تكنیكهای هنری پیچیده پرهیز كند و به صورت ابزار تكامل اجتماعی درآید. هنر بازتاب واقعیت اجتماعی است و میبایست ویژگیهای نمونه نمای واقعیت اجتماعی را تصویر كند.»16
البته بلینسكی واقعگرایی را تا آنجا لازم میداند كه ادبیات را با زندگی پیوند دهد و سیر این پیوند به شكلی منطقی و كارآمد برای دستیابی به یك تأثیر اجتماعی به كار برده شود.17 بسیاری او را پدر نقد ادبی اجتماعی، نه تنها در روسیه بلكه شاید در سراسر اروپا، مینامند. البته بلینسكی هنر را تنها از نظر گاه تاریخی و اجتماعی نمینگریست و حتی سعی نمیكرد تا
«هنرمند یا اثر هنری را به فلان زمینهی خاص اجتماعی نسبت دهد و تأثیرات خاصی را در هنرمند باز نماید و به بررسی و توصیف روشهایی كه او به كار برده، بپردازد و دلایل روانشناختی یا تاریخی توفیق یا شكست شگردهای خاص او را توضیح دهد، البته گاه این كارها را میكرد و در واقع نخستین و بزرگترین مورخ ادبیات روسیه بود اما از جزئیات بیزار بود و میلی به تحقیقات دقیق نداشت.»18
معروفترین پیروان بلینسكی نیكالای گاویلوویچ چرنیشفسكی (1889-1828)، نیكالای آلكساندروویچ دابرالیوبوف (1861-1836) و دمیتری ایوانویچ پیسارف (1868-1840)، آن مایه راه افراط پیمودند كه اساساً در این نكته تردید كردند كه آیا «ادبیات آن مایه و مقدار رسالت اجتماعی در خود دارد كه آن را مستحق یك هستی ماندگار كند»19 آنان میپنداشتند تنها زمانی هنر دارای ارزش است كه سراپا از حقیقت زمانه سرچشمه گرفته باشد. آنان برای منتقد حتی ارزشی والاتر از نویسنده قائل بودند و او را دارای نیرویی خارقالعاده میدانستند كه میتواند دنیای توصیف شده در داستان را ژرفتر از خود نویسنده درك كند.
دابرالیوبوف حتی میگفت كه هنر نه اثری ادبی یا هنری بلكه سندی اجتماعی است. او در نقد یك اثر چنان از شخصیتها سخن میگفت كه گویی اشخاصی واقعیاند كه در برابر محیط واقعی خود واكنش نشان میدهند نه موجوداتی آفریدهی ذهن نویسنده.20
تكوین و تكامل جامعهشناسی ادبیات
جامعهشناسی ادبیات از سدهی بیستم به شكل رویكردی تخصصی و فراگیر مورد توجه قرار میگیرد، گسترش پیدا میكند، به شاخههای گوناگونی بخش میشود و تقریباً بر همهی رویكردهای دیگر تأثیر میگذارد و رویكردهای تلفیقی تازهای را نمایان میسازد.
در آغاز سدهی بیستم به سال 1904 تأملاتی از لانسون دربارهی پیوند تاریخ ادبیات و جامعهشناسی در مجلهی «فلسفهی اولی و اخلاق» مییابیم كه در كنار نگاشتههای امیل دوركیم جامعهشناس مشهور نشر مییافت. این نوشتهها و نگاشتههای مشابه خبر از حضور جریانی تازه در این سده میداد. اما نقطهی عطف رویكرد جامعهشناختی به ادبیات را باید در دورهی رواج ماركسیسم ـ دهههای 1920 و 1930 ـ جست و جو كرد. منتقدان ماركسیست از منظری متفاوت با چشمانداز اومانیسم، به ادبیات توجه كردند. در این دو دهه نقد عملاً معطوف به رئالیسم بود. از این رو در ابتدا توجه نقد ماركسیستی بیشتر به رمان بود، به ویژه رمان سدهی نوزدهم. اگر شخصیتی را به عنوان نقطهی عطف جامعهشناسی ادبیات، چه از نظر پدید آوردن نظام فكری و زبانی گسترده و منسجم و چه از نظر تأثیر برجریانها و شخصیتهای پس از خود سراغ كنیم، بیهیچ تردید او كسی نیست جز گئورك لوكاچ ناقد و اندیشگر مجارستانی.
لوكاچ در سال 15-1914 كتاب دورانساز نقد نظریه رمان را منتشر میكند. مبانی نظری جامعه شناختی این اثر مهم از هگل، دیلتای و ماركس و بر است. همچنین از انگلس و ماركس باید یاد كرد. اما اهمیت كار لوكاچ آن است كه این مبانی جامعهشناسی را به گونهای روشمند و عمیق وارد قلمرو نقد ادبی میكند. این كوشش پیش از او به این دقت و سامانمندی صورت نگرفته بود. لوكاچ چندین دهه در پروردن جامعهشناسی ادبیات پیشتاز بود. البته در این سالیان دراز لوكاچ، پیاپی تغییر و تكامل مییابد. او شاخصترین چهرهی این رویكرد در نیمهی نخست قرن بیستم است. البته شاخصترین چهرهی نیمه دوم قرن یعنی لوسین گلدمن به شدت تحت تأثیر اوست و در حقیقت مبانی فكری و روشهای او را گسترش بخشیده است. جریان ماركسیستی تنها به شوروی و كشورهای بلوك شرق منحصر نیست. مثلاً اندكی پس از دهههای بیست و سی كه از آن یاد كردیم، رالف فاكس ماركسیست انگلیسی كتاب شاخص رمان و مردم را به سال 1937 منتشر میكند. گرامشی نیز در ایتالیا در دههی 1930 آغازگر مباحث مهمی در این زمینه میشود. دو نویسندهی آلمانی ماركسیست دههی سی یعنی برشت ـ هم در مقام عمل در صحنهی تأتر و هم در مقام نظر ـ و والتر بنیامین با پژوهشهای گسترده، چشماندازهای تازهای را در این قلمرو مطرح میكنند كه با منظر لوكاچ تفاوتهایی دارد. بنیامین در مقالهی مهم «اثر هنر در عصر باز تولید ماشینی» (1933) به گونهای، برنوگرایی و خلاقیت و آشنایی زدایی ـ برخلاف نقد دههی بیست و سی ماركسیستی ـ تكیهی بسیار میكند. در همین سالهاست كه جمعی از ناقدان و فیلسوفان ماركسیست چون آدرنو، هوركهایمر و ماركوزه مؤسسهی پژوهشهای اجتماعی فرانكفورت را پایهریزی میكنند. این جریان كه با نام مكتب فرانكفورت شهرت دارد در سال 1932 از آلمان رانده میشود و در سال 1950 دوباره به آلمان باز میگردد. مكتب فرانكفورت دیدگاه كاملاً متفاوتی را با برشت، بنیامین و لوكاچ مطرح میكند. این مكتب در عین تكیه براهمیت تحلیل جامعهشناختی اثرهنری، برنفی رئالیسم اصرار میورزد. چهرهی مهم تأثیرگذار برنیمهی دوم سدهی بیستم چنانكه یادآور شدیم لولسین گلدمن رومانیایی است. نقطهی شروع فعالیت جدّی او را باید سال 1947 انگاشت. او از این زمان شالودهی روش خویش را ضابطهبندی میكند. گلدمن با این اصل بنیادین آغاز میكند كه «از دیدگاه ماتریالیسم تاریخی، عنصر اساسی در تحلیل آفرینش ادبی این واقعیت است كه ادبیات و فلسفه در سطوح مختلف بیانگر نوعی جهان بینیاند و جهانبینیها مسائل فردی نیستند بلكه اجتماعیاند.»21
گلدمن در تثبیت و استقرار جامعهشناسی ادبیات به عنوان یك رویكرد فنی و كارآمد نقشی بیبدیل دارد به ویژه آنكه او در آمیختن این جریان با جریان دیگری كه چه بسا رویاروی با رویكرد جامعهشناسی شناخته میشود یعنی ساختارگرایی بسیار نقش آفرین است. اساساً در ترسیم دامنهی جامعهشناسی ادبیات، توجه به آمیزشهایی از این دست بسیار اهمیت دارد. بسیاری از ناقدانی كه بر این مكتب تأثیر گذاشتهاند، ممكن است متعلق به رویكردهای دیگر باشند مثلاً میخائیل باختین اندیشگر بزرگ روسی در بسیاری پژوهشهای خود به عمیقترین معنا به جامعهشناسی ادبیات میپردازد.
جریان نقد جامعه شناختی ماركسیستی پس از 1960 تحت تأثیر ساختارگرایی و پیامدهای آن مانند پسا ساختارگرایی و ساخت شكنی قرار گرفت. در همین دههی 1960 زبان و رویدادهای اجتماعی ـ تاریخی به طرزی جداییناپذیر با یكدیگر مرتبط میشوند.22
جریان نوآیینتر موسوم به «نقد اجتماعی» از دههی هفتاد و هشتاد با چهرههایی چون كلود دوشه و پیرزیما شكل میگیرد كه عمدتاً متن را قلمرو مدّاقهی انتقادی قرار میدهند و شاید بهتر باشد آن را جامعهشناسی متن خواند. جریان نسبتاً نوظهور دیگر «زیباشناسی دریافت» یا «جامعهشناسی خواندن» است كه شكل خام و ابتدایی آن را در كتاب با داستان و خوانندگان (1932) نگاشتهی خانم لیویس میتوان بازیافت. از پیش روان این جریان داگلاس ویپلر است كه به سال 1937 یادداشت تحقیقی دربارهی جنبههای اجتماعی خواندن در بحران را منتشر میكند و نیز روبر اسكارپیت را میشناسیم با جامعهشناسی ادبیات (1958). اما شكل فنیتر آن را در این دو كتاب مهم میتوان ملاحظه كرد: در باب زیباشناسی دریافت (5-1972) نگاشتهی روبرت یاوز و خواندن را بخوانیم (1982) به قلم ژاك لنار و پییرپوژا.23 از جمله نامآورترین منتقدان معاصر نظریه ماركسیستی جامعهشناختی ادبیات میتوان از ایگلتون و جیمسون یاد كرد.
توضیح این نكتهها ضرورت دارد كه اولاً جریان نقد ماركسیستی و نقد جامعهشناسی همواره به یك معنا به كار نمیرود. حتی خود نقد ماركسیستی در مراحل متفاوت تاریخی و در قلمروهای فرهنگی ـ جغرافیایی مختلف، معناهای چندگانهای را القا میكند. اساساً «هرگز یك چشمانداز واحد ماركسیستی در مورد ادبیات پیدایش نیافت.»24 ثانیاً جامعهشناسی ادبی چه به معنای ماركسیستی آن و چه به معنای عام، با افت و خیزهایی همراه بوده است كه با تحولات اجتماعی مانند انقلاب شوروی، اختناق استالینستی، جنگهای جهانی، جنگ ویتنام و دیگرگونیهای فرهنگی به ویژه در قلمرو نقد هنری و ادبی مانند رواج ساختارگرایی ومدرنیسم در ارتباط نزدیك بوده است.25
پس از تأمل در سیر تاریخی جریانهای این رویكرد به تحول مفهومی جامعهشناسی ادبیات میرسیم. به راستی جامعهشناسی به معنای سدهی بیستمی آن چیست؟ تمایز آن با رویكردهای دیگر كجاست و اساساً ضرورت وجودی این رویكرد كدام است؟
بسیاری از نظریههای ادبی را میتوان به علت كم توجهی به ارتباط میان ادبیات و جهانی كه آن ادبیات را در خود پرورانده است، نقد كرد. نظریههایی كه متن ادبی را جدا از جامعهی پدید آورندهی آن و تنها از طریق واژه، سبك، ساختار و... بررسی میكنند و چشم بر روی رویدادهای تاریخی میبندند كه زمینهی مساعد تولید یك اثر را فراهم آوردهاند و مردمی را كه همان گونه كه بر فضای كلی ادبیات اثر مینهند، از آن تأثیر نیز میگیرند، نادیده میانگارند.
دربارهی تأثیر و تأثر متقابل ادبیات و جامعه در جای خود به تفصیل سخن خواهیم گفت. در اینجا تنها به اصلیترین چشماندازهای اثرگذاری دوسویه و دیالیکتیكی اشاره میكنیم زیرا تحلیل تعاملهای پیچیده و متنوع ادبیات و اجتماع در شكلگیری نقد جامعهشناسی ادبیات نقش بسیار داشته است. چشمانداز نخستین، تحلیل موقعیت اجتماعی نویسنده است كه ممكن است بر پایهی گفتارها و كردارهای غیرادبیاش تبیین شود.26 زندگینامهی نویسنده و كنكاش در محیط زندگانی و پرورش نویسنده به ویژه خانواده و محیط تربیتی او نیز گاه مورد توجه قرار میگیرد. البته، پیداست این زمینه چهبسا مجال افراط و گزافكاری را برای برخی ناقدان ساده انگار فراهم كند.
اگر ادبیات را صرفاً بازتاب مستقیم جامعه و تاریخ و عكس برداری از آنها بدانیم و به تعبیر دیگر ادبیات را مدركی اجتماعی بیانگاریم كه نقد جامعهشناختی تنها ابزار بازنمایی ارجاعات آن به مسائل معین اجتماعی است، بیشك از ژرفا و پیچیدگی آن كاستهایم.
جامعهشناسی ادبیات در معنای فنی و راستین آن، رابطهی جامعه و اثر ادبی را بسیار پیچیدهتر و متنوعتر فهم میكند. مثلاً چنان كه ولك یادآور میشود در مرحلهی نخستین باید تصویرهایی را كه متن از اجتماع به دست میدهد از این نظر بخشبندی كنیم كه كدام یك تعمداً واقعگرایانه است و كدام یك كاریكاتور یا هجو یا آرمانسازی رمانتیك است.27
چشمانداز دیگر این رابطه كه گاه مغفول میماند، قلمرو مخاطبان و اثرپذیری آنها از متن است كه در برخی مطالعات جدیدتر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. وسعت دامنهی مخاطبان نیز در همین زمینه قابل تأمل است. یعنی در كنار جامعهشناسی خواندن و قرائت و فهم واكنش خوانندگان و بررسی متن، از جامعهشناسی مخاطبان نیز میتوان سخن گفت. پس جامعه و تحلیل اجتماعی، سه دنیای پیش از اثر، در اثر و پس از اثر را دربر میگیرد.28
توضیح این نكته ضرورت دارد كه مكتب نقد جامعهشناسی مبتنی برواكنش خواننده، خوانندگان عام را در نظر دارد، در حالی كه مكتب نقد ماركسیستی برحسب «طبقه» تمایزات و تفاوتهایی را بین خوانندگان و مخاطبان درنظر میگیرد و این یكی از تفاوتهای عمدهی این دو مكتب است.29
مكتب جامعهشناسی را با مكاتب دیگر نیز میتوان سنجید. اكثر مورخان ادبی نقد اجتماعی را واكنشی به نقد نو و نقد روانشناختی ـ كه شارل مورون در فرانسه آن را تبلیغ میكرد ـ معرفی میكنند. برخلاف نقد روانكاوانه كه به روانشناسی فردی توجه دارد و میكوشد بازتابهای روانشناختی را در متون ادبی كشف كند، نقد جامعهشناسی به تودهی مردم ـ عام وخاص ـ و تأثیر و تأثرات آنها توجه نشان میدهد. نقد جامعهشناسی راه خود را از مكتبهای دیگر جدا میكند؛ از ناقدان نقد نو كه در «جستجوی متن» خود را به «واژههای روی صفحه» محدود میكنند یاصورتگرایانی كه در اصل به آنچه ادبیات را از دیگر روشهای كاربرد زبان متمایز میكند، توجه نشان میدهند و نیز ساختارگرایانی كه به دنبال تثبیت ساختارهایی هستند كه زیربنای روایتاند و معنا را میسازند. جامعهشناسان ادبی در موقعیتها و شرایط تاریخی و مسائل سیاسی مربوط به متون ادبی تأمل میكنند.30
تأثیرها و امتزاجهای جامعهشناسی ادبیات
هیچ كدام از رویكردهای نقد ادبی به ویژه جامعهشناسی ادبیات در چشمانداز تاریخی خود رویكردی ثابت، لایتغیر، خالص و به دقت مرزبندی شده نیست. جامعهشناسی ادبیات از یك سو تقریباً برتمام رویكردهای دیگر تأثیر گذاشته است و آن رویكردها را با مبانی و جهتگیریهای خویش در آمیخته است و از سوی دیگر از رویكردهای بسیاری تأثیر پذیرفته است. این رویكردهای دیگر حتی شامل جریانهایی میشود كه در اساس یكسره با اصول جامعهشناسی ادبیات رویاروی قرار میگیرند یا دست كم معارض شمرده میشوند. اساساً در تشكیل شاخههای گوناگون جامعهشناسی ادبیات این اثرپذیری از رویكردهای دیگر نقش برجستهای دارد. میكوشیم به اهمّ این اثرپذیریها و آمیختگیها نگاهی گذرا افكنیم:
الف. رویكرد روانشناختی: پایان سدهی نوزدهم نقطهی گرهخوردگی نقد روان بنیاد و جامعه بنیاد است. شاید بتوان اشخاصی همچون تارد و ادموند ویلسون را نماد و نمایندهی این گرهخوردگی دانست. شخصیتهای دوچهرهای كه آمیزهای از روانشناسی و جامعهشناسند. تارد میكوشد نشان دهد كه چگونه جامعه بر روی «من» نویسنده تأثیر میگذارد و به درون حساسیتهای او نفوذ میكند و شخصیت روانی او را شكل میدهد. ادموند ویلسون نیز همچون تارد شیوهای را به كار میگیرد كه میتوان آن را تركیبی از روانشناسی و جامعهشناسی دانست. برخلاف ماركسیستها كه به تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر در آفرینش اثر اصرار میورزند، ویلسون میكوشد تا با عناصر روانشناختی، احساسات نویسنده نسبت به طبقهی خود و تأثیراتی كه تلاشهای اقتصادی در زندگی او بر جای میگذارند، توصیف كند. ویلسون همچنین به برخوردها و واكنشهای روانی نویسنده به عرف و قراردادهای اجتماعی توجه نشان میدهد.
موضوع نوشتههای منتقدان ماركسیست عمدتاً اجتماعی است و در آنها غالباً به فرد توجه خاصی نمیشود و بررسی جنبه های جامعهشناختی متون ادبی وجههی همت قرار میگیرد كه چنان كه پیشتر گفتیم، ممكن است در پارهای موارد با روانشناسی شخصیتهای منفرد در تضاد باشد. منتقدان ماركسیستی در بررسی شخصیتها، معمولاً عوامل اجتماعی و تاریخی گستردهای را مورد بحث قرار میدهند و شخصیتها را محصول آن شرایط تلقی میكنند و فراموش میكنند كه «روانشناسی فردی هم فراوردهای اجتماعی است.»31
ب. نظریه اخلاقی: یكی از گرایشهای نزدیك به مباحث روانشناسی است و از آنجایی كه ادبیات را به عنوان بخش مكمل فعالیت یك گروه اجتماعی درنظر میگیرد و با توجه به وضعیت آن گروه به تفسیر و سنجش آن دست مییازد، با جامعه شناسی ادبیات هم مرز میشود.
«یك نظریهی اخلاقی اگر با سعهی صدر امور را تجزیه و تحلیل كند، باید با توجه به كلیت اجتماعی، ادبیات را تفسیر كند و ارج نهد. گروه اجتماعی یك نظریهی اخلاقی هر قدر مشخصتر باشد نظریهی اخلاقی قاطعتر و صریحتر خواهد بود»32
البته متأسفانه سوء تعبیری كه از نظریههای معطوف به ساخت و صورت اثر و نیز آرایی كه تكیه بر اعتبار و ارزش درونی و مستقل اثر دارند، ایجاد شده است، این تصور را رواج داده كه منتقد تنها با خود اثر سروكار دارد و بس. از جمله باید به مجموعهی نتایج بیرون از اثر و تأثیر اثر بر مخاطب كاملاً بیاعتنا و خونسرد باشد. «توجه به این نتایج را میتوان به دیگران واگذاشت. شاید به یك كشیش یا پلیس»33 اما حقیقت این است كه سخن از جنبههای اخلاقی اثر همواره نه به معنای طرح مسائل بیرون از اثر است و نه به معنای داوری ارزشگذارانه. به هر روی ارزشهایی كه از طریق یك اثر ادبی مطرح میشود، ممكن است در نظر یك گروه، یك طبقه، یك ملت یا یك فرد، مهم جلوه میكند.
بدین ترتیب نظریههای اخلاقی ادبیات نیز نظریههایی اجتماعی هستند اما این بدین معنا نیست كه تمام اخلاقیات، اخلاقیات اجتماعی است و یا این كه قضاوتهای اخلاقی همان قضاوتهای اجتماعی است.
ج. رویكرد تكوینی و ساختارگرایی: از دیگر رویكردهایی است كه هرچند با جامعه شناسی ادبیات تفاوتهای بنیادین دارد، اما در نقطهای با آن در میآمیزد. نقد تكوینی اساساً به بررسی مراحل تكوین اثر بر پایهی «پژوهش در دست نوشتههای نویسنده در مراحل مختلف انشای اثر، دفتر یادداشتهای او، منابع و آثار مشابه»34 میپردازد.
البته گاه از تأثیرات مختلف دیگری سخن میرود كه در میان آنها چه بسا خاستگاههای اجتماعی نیز مطرح شود، اما عمدهی توجه شیوهی تكوینی به معنای سنتی آن به روایتهای گوناگون اثر و روایتهای مشابه باز میگردد. بعدها لوسین گلدمن تعبیر نقد تكوینی را به مفهومی دیگر و پیچیدهتر به كار گرفت. او كه میراث بر شیوهها و مبانی ساختارگرایی بود، آن را به جامعهشناسی ادبی گره زد و در حقیقت تكوین ساختار اثر را با ساختارهای اجتماعی محیط براثر در پیوست. بنابراین كوشش گلدمن بیش از آن كه به معنای نزدیك كردن نقد تكوینی به جامعهشناسی ادبیات به شمار رود از نظر تلفیق سنّت ساختارگرایی كه معارض و حتی عامل اصلی بیاعتنایی به جامعه شناسی ادبیات بود، اهمیت دارد.
قیمت فایل فقط 15,000 تومان
برچسب ها : دانلود مقاله جامعه شناسی , جامعه شناسی , دانلود تحقیق جامعه شناسی , دانلود پژوهش جامعه شناسی , دانلود مقاله جامعه شناسی , دانلود پروژه جامعه شناسی , دانلود پایان نامه جامعه شناسی , تحقیق , پژوهش , مقاله , پروژه , پایان نامه , دانلود تحقیق , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود پروژه , دانلود پایان نامه
دانلود مقاله جامعه شناسی
دسته: زبان و ادبیات فارسیبازدید: 3 بار
فرمت فایل: doc
حجم فایل: 424 کیلوبایت
تعداد صفحات فایل: 325
نقد جامعهشناسی برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر میآید، تنها بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یك دوره نیست و برخلاف بسیاری مكاتب دیگر نمیتوان یك مقطع معین تاریخی و یك محدودهی مشخص جغرافیایی و فرهنگی برای آن درنظر گرفت
قیمت فایل فقط 15,000 تومان
جامعه شناسی
چكیده
نقد جامعهشناسی برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر میآید، تنها بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یك دوره نیست و برخلاف بسیاری مكاتب دیگر نمیتوان یك مقطع معین تاریخی و یك محدودهی مشخص جغرافیایی و فرهنگی برای آن درنظر گرفت. بلكه در طول سالها افت و خیزهای فراوانی را پشت سرگذاشته و با جریانهای بسیار در پیوسته است.
یكی از مهمترین این جریانها كه پیوندی گسستناپذیر با جامعهشناسی دارد، نقد فمنیستی است. بسیاری از منتقدان، فمنیسم را شاخهای از نقد جامعهشناسی میدانند كه در آن به جامعه از رهگذر امكانات و شرایطی مینگرد كه همواره از زنان دریغ داشته شده است.
این رساله ابتدا به معرفی مشروح رویكرد جامعهشناسی میپردازد و ویژگیهای اصلی آن را جست و جو میكند و مهمترین گرایشهای این گونهی نقد ادبی را معرفی میكند. فصل دوم رمان سووشون را براساس شیوههای این رویكرد تحلیل میكند و مناسبات سووشون را با جامعهای كه در آن شكل گرفته و نیز جامعهای كه روایتش میكند مورد كنكاش قرار میدهد. در فصل سوم از رویكرد فمنیستی و نقد ادبی سخن میرود و در فصل پایانی سووشون از چشمانداز این رویكرد نوآیین و در حال شكلگیری بررسی میشود.
فصل اول
معرفی رویكرد جامعهشناسی
پیوندهای جامعه و ادبیات در نگاه نخستین
نخستین تصوری كه از شنیدن تركیب جامعهشناسی ادبیات در ذهن نقش میبندد، احتمالاً بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یك دوره و به ویژه نمودهای معین آن در آثاری خاص است.
اما حتی پیش از آنكه به سراغ آنچه ناقدان كهنه و نو در این باره گفتهاند، برویم با تأمل در مجموعهی نسبتهای محتمل میان ادبیات و جامعه میتوانیم آرام آرام دریابیم كه این ماجرا بسیار پیچیدهتر از آن چیزی است كه در آغاز میپنداشتیم، ببینیم پیوندها و تأثیر و تأثرات متقابل میان دو مفهوم گستردهی جامعه و ادبیات چه ابهاماتی در ذهن ما برمیانگیزند:
1ـ آیا میتوان از عكس این نسبت یعنی تأثیر ادبیات بر جامعه نیز سخن گفت؟
2ـ آیا میتوان این رابطه را تأثیر و تأثری دوجانبه و دیالكتیكی دانست؟
3ـ آیا جامعه مستقیماً بر متن ادبی تأثیر میگذارد یا به واسطهی تأثیر بر نویسنده؟
4ـ آیا حوادث جامعه مستقیماً براثر ادبی تأثیر مینهند یا آنكه حوادث اجتماعی با تحولی كه در فضای فرهنگی و ادبی ایجاد میكنند، اثر را تحت تأثیر قرار میدهند؟
5ـ آیا نویسنده حتماً باید تحت تأثیر فضای اجتماعی قرار گیرد یا آنكه در مواردی باید در برابر این تأثیر ایستادگی كند و حتی آن را خنثی و یا دیگرگون سازد؟
6ـ تأثیر جامعه بر ادبیات در قلمرو خود آگاه نویسنده جای دارد یا ناخودآگاه؟
7ـ تأثیر جامعه بر ادبیات به جنبهی هنری ـ ادبی متن باز میگردد یا اثر از طریق تأثیر بر فضای فكری دوران و ذهنیت نویسنده از جامعه رنگ میپذیرد؟
8ـ آیا تأثیرپذیری از جامعه صرفاً در آثار رئال تحققپذیر است؟
9ـ آیا تأثیرپذیری از جامعه محدود به انواع و قالبهای خاصی است؟ آیا اثرپذیری شعر و داستان با اثر تغزلی و تعلیمی به یك نسبت است؟
10ـ آیا میتوان از اثرپذیری اجتماعی نظریههای ادبی سخن گفت؟
11ـ آیا منظور از جامعه در این تعابیر صرفاً جنبههای سیاسی را دربر میگیرد؟ آیا تأثیر جامعه به معنای تأثیر حكومت و ایدئولوژی خاصی است؟
12ـ آیا ممكن است تأثیرات اجتماعی در مورد دو نویسنده، یا دو متن متفاوت و یا حتی متضاد باشد؟ آیا ممكن است اثری به گونهای منفی و واكنشی تحت تأثیر جامعه قرار گیرد؟
13ـ واقعیتهای اجتماعی براثر تأثیر مینهند یا آرمانهایی كه هنوز تحقق نیافتهاند؟
14ـ آیا نشانههای اثرپذیری اجتماعی اثر ادبی به طور پراكنده در متن منتشر است یا آنكه ساخت كلی متن از جامعه اثر میپذیرد؟
15ـ آیا اثر تحت تأثیر و نمایشگر بخش و طبقهی خاصی از جامعه است یا میكوشد تصویری از همهی جوانب اجتماع به دست دهد؟
16ـ آیا اثر با مقطع معینی از جامعه نسبت دارد یا با گسترهای تاریخی از اجتماع در ارتباط است؟
17ـ آیا روابط اثر و جامعه به گونهای آشكار مطرح شده است یا به صورتی پنهان و نامستقیم؟
18ـ آیا اثر همواره صرفاً به روایت بیكم و كاست فضای جامعه دست میزند یا در آن تصرف و اغراق میكند و احیاناً با دیدگاهی ناقدانه به آن مینگرد؟
19ـ آیا آثار نویسندگانی كه ظاهراً به جامعه توجهی نشان نمیدهند، بركنار از هرگونه تأثیر اجتماعی است؟
20ـ آیا نگاه اجتماعی به ادبیات الزاماً به معنای داوری ارزشی و نگاه تعهدآمیز است؟
بیتردید با تأمل بیشتر میتوان بر این پرسشها افزود و یا بسیاری از آنها را به شكلی دقیقتر و فنیتر مطرح كرد.
مسألهی پیوند جامعه و ادبیات بسیار پیچیده و دارای جوانبی گوناگون است و همواره در مباحث نقد ادبی حضور داشته است. در حقیقت گرایشهای گوناگون جامعهشناسی ادبیات یا مكاتب دیگری كه به نحوی با این قلمرو ارتباط یافتهاند، هركدام به بخشهایی از این زمینهی پهناور توجه كردهاند و در پی پاسخ تنها تعدادی از پرسشهای بیست گانهی پیش گفته، برآمدهاند.
چشمانداز تاریخی جامعهشناسی ادبیات
گزارش تمام تأملات پیرامون مسائلی كه به گونهای به نسبت جامعه و ادبیات پیوند دارد، به صورتی دقیق، سزاوار و منسجم و در عین حال موجز بسیار دشوار است. تقریباً همهی شاخههای خرد و كلان نقد ادبی، بعدی جامعهشناسی نیز دارند. جامعهشناسی ادبیات برخلاف بسیاری مكاتب دیگر در یك مقطع معین تاریخی و یك محدودهی مشخص جغرافیایی و فرهنگی، دارای سیر تكوین، اوج و افول آشكاری نیست و پیوسته در حال اُفت و خیز و بازگشت به جریانهای پیشین بوده است. از اینها گذشته مناسبات جامعه و ادبیات چندان عام و گسترده است كه میتوان ادعا كرد هیچ دورهی تاریخیای خالی از ذهنیتی هر چند مبهم و كلی و نظریهای هرچند خام و نارسا در این باره نبوده است.
به هر روی می كوشیم در این مجال اندك پس از اشارهای گذرا به ریشههای تاریخی جامعهشناسی ادبیات در مفهوم فنی امروزی آن، جریانهای عمده، چهرههای ممتاز و مفاهیم كلیدی این قلمرو پهناور را معرفی كنیم و با اشاراتی كوتاه به واپسین جریانها كه در زمانی نزدیك به ما متولد شدهاند، به مسیر تحولات در پیش رونگاهی بیندازیم.
هنر و جامعه: همزادان دیروز
ارتباط هنر و جامعه از اساسیترین مسائلی است كه توجه تاریخنگاران هنر و زیباییشناسی را به خود جلب كرده است.
بیگمان یكی از نامدارترین و گستردهترین پژوهشها در این زمینه، كتاب تاریخ اجتماعی هنر نگاشتهی آرنولد هاوزر است، كه تاریخ هنر را از منظری كاملاً اجتماعی بررسی كرده است و پیوند تحولات هنری و ایجاد سبكهای جدید و از میان رفتن سبكهای پیشین را با تحولات مختلف اجتماعی آشكار ساخته است و تولد یا زوال جریانات را با وقوع حوادث معین اجتماعی گره میزند.1
ارنست فیشر در ریشهیابی ارتباط هنر و جامعه به اصل «تصورناپذیری ابزار بدون انسان و انسان بدون ابزار» توجه میدهد. فیشر میپندارد انسان از آغاز همان گونه كه ابزار و سلاح میساخت و در جست و جوی خوراك و پناهگاه بر میآمد، به كارهای هنری نیز دست مییازید، نقاشی و پیكرتراشی میكرد و به هنگام كارهای دستهجمعی، ترانه میخواند.2
دكتر آریانپور ـ از پیشگامان جامعهشناسی و جامعهشناسی هنر در میهمن ما ـ نیز پس از بررسی دیدگاههای گوناگون دربارهی منشأ هنر، نگرشها یی را كه به شیوهای هنر را با فردیت هنرمند پیوند میدهد، به یك سو مینهد و به این نتیجه میرسد كه اجتماع، مهمترین منشأ پرورش شكوفایی هنر ابتدایی است.3
در زندگی ابتدایی، جمع انسانی اهمیت بسیار داشت. زندگی معنای خویش را از جمع و روابط انسانی به دست میآورد ـ ذهنیتی كه تا امروز همچنان تداوم یافته است. اشكال گوناگون هنری زبان، آوازهای موزون و مراسم جادویی ـ كوششی جمعی بود كه همهی انسانها در آن مساهمت داشتند. هنر وسیلهای برای تسخیر طبیعت و حیوانات توسط جامعهی انسانی به شمار میرفت. هنر فردی اساساً مفهومی متأخر و حتی امروزین است. پیشرفت زندگی اجتماعی انسانها، یك جانشینی و رویآوری آدمی به كشاورزی مفهوم هنر را دیگرگون ساختند.4
تقسیم كار و تخصص كه پیامدهای مستقیم و ضروری شكلگیری تمدن بود، رفته رفته هنر را پدیدهای ویژه و هنرمندان را گروههای ممتاز ساخت. در این جامعهی تازه شكل گرفته دیگر نه هنرمند، هنر خویش را به منزلـهی ابزار مینگریست و از آن تنها برای بهرهبرداری از طبیعت سود میجست و نه هنر و جامعه میتوانستند یگانگی آغازین خود را پاس دارند. پنداری «من» هنرمند و بسیاری مسائل غیراجتماعی دیگر این دو را از هم جدا میكرد.
با آنكه از آن سالهای دیرینه و جادویی هم نهادی و همانی هنر و جامعه دور افتادهایم اما آثار پدیده آمده، هنوز هم این ارتباط دوسویه را می نمایانند.
پیشینهی گره خوردگی مطالعات ادبی با مسائل اجتماعی
به سهولت و قطعیت نمیتوان نقطهی آغاز معینی برای آمیزش مطالعات ادبی با مسائل اجتماعی سراغ كرد. در این زمینه اجماعی میان پژوهندگان وجود ندارد و شاید بهتر باشد اندكی دورتر رویم و زمینههای اجتماعی پدیداری این رویكرد را تا اندازهای شناسایی كنیم ـ رویكردی اجتماعی به رویكرد جامعه شناختی ادبیات!
از حدود سال 1830م رمانتیسم در بیشتر كشورهای اروپایی جای خود را به واقعگرایی داد. از نویسندگانی كه چندان واقعگرا نبودند، چون دیكنز، گوگول و بالزاك به گروهی واقعگراتر رسیدیم؛ مانند جرج الیوت، تولستوی و فلوبر. جنبشن رماننویسان واقعگرا را میتوان واكنشی در مقابل كلگرایی رمانتیكها دانست. واقعگرایی رمان سدهی نوزدهم ریشه در شیفتگی به «چنین استی» زندگی بود و برخلاف رمانتیسم توجه خود را نه به آینده و نه به گذشته، بلكه به زمان حال معطوف میكرد. رمان در میانهی سدهی نوزدهم «منظری گسترده بر بخشهای متعدد جامعه و شمار بزرگی از گونههای شخصیت میگشاید و البته این گونههای شخصیت برحسب كنشها و رابطه های اجتماعیاشان به تصویر كشیده میشوند. انتقال محوری میان رومانتیكها و نسل نخستین واقعگرایان، بیش از هر چیز انتقال از تخیل است به دیدی اجتماعی و همین انتقال در نظریه ادبی خود را نشان داد.5»
روان بنیادی و جامعه بنیادی از دیگر جریان های فكری بودند كه تناقضاتشان در تولد نقد جامعهشناسی تأثیر قطعی داشت، مباحثات و مجادلـههای فراوانی در این زمینه به طور همزمان در فرانسه (سورل، لانسون، گراسری، پوسینه، اَرِآ، موفیه، گاستینه و لالو)، آلمان (بوركهارت و هوسن اشتاین و شمارلو) و انگلستان (ایرجوهیرن) به وجود آمد. مناقشاتی كه سرانجام باعث توجه بیشتر منتقدان ادبی به مسألهی اجتماع شد اما ناقدان همچنان روانشناسی فردی را در آفرینش هنر مؤثرتر میدانستند. از این رو م.لالو در كتاب طرح یك زیباییشناسی موسیقی علمی برای توصیف هنر سه جنبه را برمیشمارد: «جنبهی فیزیولوژیك، جنبهی روانی و جنبهی جامعهشناسانه.» و نیز از همین روست كه ای هیرن برآن است كه «انگیزهها یا محركهای درونی Impulsions هنر، محركهای فردی هستند و ماهیت آنها احساسی است و در نتیجه فقط از وضع روانی فرد ریشه میگیرند ولی نمیتوانند منشأ هنری به خود بگیرند. مگر وقتی كه هنرمند از تصویرهای ذهنی و وسیلههای بیانیای استفاده كند كه محیط اجتماعی برای او فراهم میآورد.6 آنچه در زندگی هنری و سیر و تكامل آن توجه ناقدان را همیشه به خود جلب كرده است، تحولاتی است كه در آن روی میدهد. دستهای آن را نشانهای از یك انحطاط كلی میدانستند و آن را با «زوال آرمان های سیاسی و اجتماعی خود» نزدیك میدیدند. از همین رو منتقد و مورخ فرانسوی فردینان برونیتر در تبیین و توجیه جهشها و انقلابات بزرگ در تحول ادبیات بسیار كوشید. برونیتر هنر را به نوعهای زنده تقسیم كرد و كوشید تا اصول «گزینش انواع» داروین را در مقیاسی وسیع، در قلمرو هنر و ادبیات به كار گیرد.7
هرچند نظریهی برونیتر ناكام ماند، راه را برای طبیعتگرایان گشود. ناقدانی برسركار آمدند كه برای عامل طبیعی نقش بسیاری قائل بودند و میكوشیدند تا هنر را با توجه به محیط طبیعی آن بررسی و تبیین كنند. اینان میپنداشتند كه هنر عبارت است از تركیب، تلفیق و بازپردازی Transposition عوامل طبیعی، از همین رو «الیفور» هنر نقاشی را كه از دید او نسبت به سایر هنرها همبستگی بیشتری با طبیعت دارد، میستاید.8
ناقدان بعدی عوامل محیطی را به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل اجتماعی تقسیم كردند. اكثر آنها همچون سوروكین و بهكر و بارنس تاكید میكردند كه عوامل اجتماعی در مقایسه با عوامل طبیعی تأثیر افزونتری برهنر و ادبیات دارند و رها كردن زمینهی اجتماعی فرآیند هنری را خطایی سخت نابخشودنی خواندند.
برخی مورخان نقد ادبی مانند ادموند ویلسن، سابقهی نقد ادبی برمبنای جامعهشناسی را به پژوهشی دربارهی حماسهی هومر اثر «ویكو» در قرن هجدهم میرسانند. ویكو در این پژوهش به شرایط اجتماعی دوران زندگی شاعر یونانی توجه میكند. اما نقطه آغاز این مكتب به صورت یك جریان گسترده و ممتد را در سدهی نوزدهم باید جست و جو كرد. در آثار منتقدانی چونان مادام دواستان (1817-1766) و هیپولیت تن (1893-1828) و فیلسوفانی مانند هگل و ماركس كه اصولی را پیریزی كردند كه بسط و پرورشهای بعدی، آگاهانه یا ناآگاهانه با آنها پیوند مییابد.9
هرچند نمیتوانیم تن را بنیانگذار یكه و تنهای نقد جامعهشناسی و پدر جامعهشناسی ادبیات معرفی كنیم، اما بیگمان او یكی از طلایهداران این مكتب به شمار میآید. تن در مواجهه با منتقدانی كه طبیعت را یگانه عنصر تأثیرگذار در ادبیات میدانستند، زیستشناسی، جغرافیا و تاریخ را در كنار یكدیگر جای داد و عوامل مؤثر در ظهور آثار ادبی را نژاد، محیط و زمان معرفی كرد.10
محیط از نظر تن یك ذهنیت اجتماعی یك دست و اثیری است كه از پیچیدگی ساختارهای قدرت تاریخی فاصلهی بسیار دارد. تأثیر محیط اجتماعی جزئی است از زمان ـ برداشتهای فراگیر عصر ـ یا جزئی از محیط ـ شرایط خاصی كه بر تولید ادبی تأثیر میگذارد.
«محیط یعنی حال و هوای كلی اجتماعی و فكری كه گونهی اثر ادبی را تعیین میكند. محیط گونههایی را مجاز میداند كه با آن همسان و همخوان باشند و گونههای دیگر را با موانعی كه ایجاد میكند و حملاتی كه در هرگام از تكاملشان تجدید میكند، نابود میسازد.»11
در نظر تن «عظمت اجتماعی یا تاریخی با عظمت هنری یكسان دانسته میشود. هنرمند بیان كنندهی حقیقت و ضرورتاً بیان كنندهی حقایق اجتماعی و تاریخی است. آثار هنری از این جهت كه یادگار دورانی هستند، سند به حساب میآیند و فرض براین است كه بین نابغه و عصر خودش هماهنگی وجود دارد.»12
دنیای درون هنرمند و شخصیت فردی نویسنده یكسره به سویی نهاده میشود. تن تحت تأثیر فلسفهی اسپینوزا و تجربهگرایان انگلیسی بود. از اسپینوزا بی چون و چراترین جبرگرایی را آموخت و تجربهگرایان نیز به او آموختند كه نظریات و عقاید ما چیزی نیستند «جز استحالههای تأثیراتی كه از طریق حواس به ما منتقل میشوند»13
بیشك تن در عقیدهی خود راه اغراق و مبالغه پیموده است. نمیتوان تمام جلوههای ذوق و هنر را مطلقاً محصول علل خارجی دانست و تأثیر ذوق و ابتكار انسانی را به كلی نادیده گرفت. در میان منتقدان كسانی بودند كه تنها یكی از سه اصل مورد نظر تن را عامل عمدهی آفرینش ادبی میدانستند.14
گوایو كار تن را به نحوی تكمیل میكند و دومین جنبهی زیباییشناسی جامعه شناختی را مینمایاند. او به تأثیر ادبیات برمحیط اجتماعی تكیه میكند. تن میپنداشت كه جامعه نابغه و نویسنده را برمیانگیزد و در عین حال او را مقید میكند. در نظر گوایو، نابغه به نوبهی خود جامعهای جدید خلق میكند. آمیزهی آرای این دو را میتوان این گونه بیان كرد: با آن که «نابغه از این یا آن محیط اجتماعی برمیخیزد، خود آفرینندهی یك محیط اجتماعی جدید یا دگرگون كنندهی محیط اجتماعی قدیم است.»15
شاید بتوان جامعهشناسی در معنای امروز را شكل تكامل یافتهی نظریههای تن و گوایودانست. یكی دیگر از سرچشمههای نقد اجتماعی در آراء برخی اندیشگران سدهی نوزدهم روسیه یافتنی است كه بر جامعهشناسی ادبیات به ویژه صبغهی ماركسیستی آن تأثیر بسیار گذاشته است.
گفته میشود كه آموزهی رئالیسم سوسیالیستی از ماركس و انگلس است ولی حقیقت این است كه نیاكان این آموزه منتقدان «دموكرات انقلابی» روسیه در سده ی نوزدهم یعنی و یساریون گریگوریویچ بلینسكی (1848-1811) و پیروانش بودند. اینان به چشم نقد و تحلیل به ادبیات مینگریستند و هنرمند را روشنگر اجتماعی میدانستند و میپنداشتند «ادبیات میبایست از تكنیكهای هنری پیچیده پرهیز كند و به صورت ابزار تكامل اجتماعی درآید. هنر بازتاب واقعیت اجتماعی است و میبایست ویژگیهای نمونه نمای واقعیت اجتماعی را تصویر كند.»16
البته بلینسكی واقعگرایی را تا آنجا لازم میداند كه ادبیات را با زندگی پیوند دهد و سیر این پیوند به شكلی منطقی و كارآمد برای دستیابی به یك تأثیر اجتماعی به كار برده شود.17 بسیاری او را پدر نقد ادبی اجتماعی، نه تنها در روسیه بلكه شاید در سراسر اروپا، مینامند. البته بلینسكی هنر را تنها از نظر گاه تاریخی و اجتماعی نمینگریست و حتی سعی نمیكرد تا
«هنرمند یا اثر هنری را به فلان زمینهی خاص اجتماعی نسبت دهد و تأثیرات خاصی را در هنرمند باز نماید و به بررسی و توصیف روشهایی كه او به كار برده، بپردازد و دلایل روانشناختی یا تاریخی توفیق یا شكست شگردهای خاص او را توضیح دهد، البته گاه این كارها را میكرد و در واقع نخستین و بزرگترین مورخ ادبیات روسیه بود اما از جزئیات بیزار بود و میلی به تحقیقات دقیق نداشت.»18
معروفترین پیروان بلینسكی نیكالای گاویلوویچ چرنیشفسكی (1889-1828)، نیكالای آلكساندروویچ دابرالیوبوف (1861-1836) و دمیتری ایوانویچ پیسارف (1868-1840)، آن مایه راه افراط پیمودند كه اساساً در این نكته تردید كردند كه آیا «ادبیات آن مایه و مقدار رسالت اجتماعی در خود دارد كه آن را مستحق یك هستی ماندگار كند»19 آنان میپنداشتند تنها زمانی هنر دارای ارزش است كه سراپا از حقیقت زمانه سرچشمه گرفته باشد. آنان برای منتقد حتی ارزشی والاتر از نویسنده قائل بودند و او را دارای نیرویی خارقالعاده میدانستند كه میتواند دنیای توصیف شده در داستان را ژرفتر از خود نویسنده درك كند.
دابرالیوبوف حتی میگفت كه هنر نه اثری ادبی یا هنری بلكه سندی اجتماعی است. او در نقد یك اثر چنان از شخصیتها سخن میگفت كه گویی اشخاصی واقعیاند كه در برابر محیط واقعی خود واكنش نشان میدهند نه موجوداتی آفریدهی ذهن نویسنده.20
تكوین و تكامل جامعهشناسی ادبیات
جامعهشناسی ادبیات از سدهی بیستم به شكل رویكردی تخصصی و فراگیر مورد توجه قرار میگیرد، گسترش پیدا میكند، به شاخههای گوناگونی بخش میشود و تقریباً بر همهی رویكردهای دیگر تأثیر میگذارد و رویكردهای تلفیقی تازهای را نمایان میسازد.
در آغاز سدهی بیستم به سال 1904 تأملاتی از لانسون دربارهی پیوند تاریخ ادبیات و جامعهشناسی در مجلهی «فلسفهی اولی و اخلاق» مییابیم كه در كنار نگاشتههای امیل دوركیم جامعهشناس مشهور نشر مییافت. این نوشتهها و نگاشتههای مشابه خبر از حضور جریانی تازه در این سده میداد. اما نقطهی عطف رویكرد جامعهشناختی به ادبیات را باید در دورهی رواج ماركسیسم ـ دهههای 1920 و 1930 ـ جست و جو كرد. منتقدان ماركسیست از منظری متفاوت با چشمانداز اومانیسم، به ادبیات توجه كردند. در این دو دهه نقد عملاً معطوف به رئالیسم بود. از این رو در ابتدا توجه نقد ماركسیستی بیشتر به رمان بود، به ویژه رمان سدهی نوزدهم. اگر شخصیتی را به عنوان نقطهی عطف جامعهشناسی ادبیات، چه از نظر پدید آوردن نظام فكری و زبانی گسترده و منسجم و چه از نظر تأثیر برجریانها و شخصیتهای پس از خود سراغ كنیم، بیهیچ تردید او كسی نیست جز گئورك لوكاچ ناقد و اندیشگر مجارستانی.
لوكاچ در سال 15-1914 كتاب دورانساز نقد نظریه رمان را منتشر میكند. مبانی نظری جامعه شناختی این اثر مهم از هگل، دیلتای و ماركس و بر است. همچنین از انگلس و ماركس باید یاد كرد. اما اهمیت كار لوكاچ آن است كه این مبانی جامعهشناسی را به گونهای روشمند و عمیق وارد قلمرو نقد ادبی میكند. این كوشش پیش از او به این دقت و سامانمندی صورت نگرفته بود. لوكاچ چندین دهه در پروردن جامعهشناسی ادبیات پیشتاز بود. البته در این سالیان دراز لوكاچ، پیاپی تغییر و تكامل مییابد. او شاخصترین چهرهی این رویكرد در نیمهی نخست قرن بیستم است. البته شاخصترین چهرهی نیمه دوم قرن یعنی لوسین گلدمن به شدت تحت تأثیر اوست و در حقیقت مبانی فكری و روشهای او را گسترش بخشیده است. جریان ماركسیستی تنها به شوروی و كشورهای بلوك شرق منحصر نیست. مثلاً اندكی پس از دهههای بیست و سی كه از آن یاد كردیم، رالف فاكس ماركسیست انگلیسی كتاب شاخص رمان و مردم را به سال 1937 منتشر میكند. گرامشی نیز در ایتالیا در دههی 1930 آغازگر مباحث مهمی در این زمینه میشود. دو نویسندهی آلمانی ماركسیست دههی سی یعنی برشت ـ هم در مقام عمل در صحنهی تأتر و هم در مقام نظر ـ و والتر بنیامین با پژوهشهای گسترده، چشماندازهای تازهای را در این قلمرو مطرح میكنند كه با منظر لوكاچ تفاوتهایی دارد. بنیامین در مقالهی مهم «اثر هنر در عصر باز تولید ماشینی» (1933) به گونهای، برنوگرایی و خلاقیت و آشنایی زدایی ـ برخلاف نقد دههی بیست و سی ماركسیستی ـ تكیهی بسیار میكند. در همین سالهاست كه جمعی از ناقدان و فیلسوفان ماركسیست چون آدرنو، هوركهایمر و ماركوزه مؤسسهی پژوهشهای اجتماعی فرانكفورت را پایهریزی میكنند. این جریان كه با نام مكتب فرانكفورت شهرت دارد در سال 1932 از آلمان رانده میشود و در سال 1950 دوباره به آلمان باز میگردد. مكتب فرانكفورت دیدگاه كاملاً متفاوتی را با برشت، بنیامین و لوكاچ مطرح میكند. این مكتب در عین تكیه براهمیت تحلیل جامعهشناختی اثرهنری، برنفی رئالیسم اصرار میورزد. چهرهی مهم تأثیرگذار برنیمهی دوم سدهی بیستم چنانكه یادآور شدیم لولسین گلدمن رومانیایی است. نقطهی شروع فعالیت جدّی او را باید سال 1947 انگاشت. او از این زمان شالودهی روش خویش را ضابطهبندی میكند. گلدمن با این اصل بنیادین آغاز میكند كه «از دیدگاه ماتریالیسم تاریخی، عنصر اساسی در تحلیل آفرینش ادبی این واقعیت است كه ادبیات و فلسفه در سطوح مختلف بیانگر نوعی جهان بینیاند و جهانبینیها مسائل فردی نیستند بلكه اجتماعیاند.»21
گلدمن در تثبیت و استقرار جامعهشناسی ادبیات به عنوان یك رویكرد فنی و كارآمد نقشی بیبدیل دارد به ویژه آنكه او در آمیختن این جریان با جریان دیگری كه چه بسا رویاروی با رویكرد جامعهشناسی شناخته میشود یعنی ساختارگرایی بسیار نقش آفرین است. اساساً در ترسیم دامنهی جامعهشناسی ادبیات، توجه به آمیزشهایی از این دست بسیار اهمیت دارد. بسیاری از ناقدانی كه بر این مكتب تأثیر گذاشتهاند، ممكن است متعلق به رویكردهای دیگر باشند مثلاً میخائیل باختین اندیشگر بزرگ روسی در بسیاری پژوهشهای خود به عمیقترین معنا به جامعهشناسی ادبیات میپردازد.
جریان نقد جامعه شناختی ماركسیستی پس از 1960 تحت تأثیر ساختارگرایی و پیامدهای آن مانند پسا ساختارگرایی و ساخت شكنی قرار گرفت. در همین دههی 1960 زبان و رویدادهای اجتماعی ـ تاریخی به طرزی جداییناپذیر با یكدیگر مرتبط میشوند.22
جریان نوآیینتر موسوم به «نقد اجتماعی» از دههی هفتاد و هشتاد با چهرههایی چون كلود دوشه و پیرزیما شكل میگیرد كه عمدتاً متن را قلمرو مدّاقهی انتقادی قرار میدهند و شاید بهتر باشد آن را جامعهشناسی متن خواند. جریان نسبتاً نوظهور دیگر «زیباشناسی دریافت» یا «جامعهشناسی خواندن» است كه شكل خام و ابتدایی آن را در كتاب با داستان و خوانندگان (1932) نگاشتهی خانم لیویس میتوان بازیافت. از پیش روان این جریان داگلاس ویپلر است كه به سال 1937 یادداشت تحقیقی دربارهی جنبههای اجتماعی خواندن در بحران را منتشر میكند و نیز روبر اسكارپیت را میشناسیم با جامعهشناسی ادبیات (1958). اما شكل فنیتر آن را در این دو كتاب مهم میتوان ملاحظه كرد: در باب زیباشناسی دریافت (5-1972) نگاشتهی روبرت یاوز و خواندن را بخوانیم (1982) به قلم ژاك لنار و پییرپوژا.23 از جمله نامآورترین منتقدان معاصر نظریه ماركسیستی جامعهشناختی ادبیات میتوان از ایگلتون و جیمسون یاد كرد.
توضیح این نكتهها ضرورت دارد كه اولاً جریان نقد ماركسیستی و نقد جامعهشناسی همواره به یك معنا به كار نمیرود. حتی خود نقد ماركسیستی در مراحل متفاوت تاریخی و در قلمروهای فرهنگی ـ جغرافیایی مختلف، معناهای چندگانهای را القا میكند. اساساً «هرگز یك چشمانداز واحد ماركسیستی در مورد ادبیات پیدایش نیافت.»24 ثانیاً جامعهشناسی ادبی چه به معنای ماركسیستی آن و چه به معنای عام، با افت و خیزهایی همراه بوده است كه با تحولات اجتماعی مانند انقلاب شوروی، اختناق استالینستی، جنگهای جهانی، جنگ ویتنام و دیگرگونیهای فرهنگی به ویژه در قلمرو نقد هنری و ادبی مانند رواج ساختارگرایی ومدرنیسم در ارتباط نزدیك بوده است.25
پس از تأمل در سیر تاریخی جریانهای این رویكرد به تحول مفهومی جامعهشناسی ادبیات میرسیم. به راستی جامعهشناسی به معنای سدهی بیستمی آن چیست؟ تمایز آن با رویكردهای دیگر كجاست و اساساً ضرورت وجودی این رویكرد كدام است؟
بسیاری از نظریههای ادبی را میتوان به علت كم توجهی به ارتباط میان ادبیات و جهانی كه آن ادبیات را در خود پرورانده است، نقد كرد. نظریههایی كه متن ادبی را جدا از جامعهی پدید آورندهی آن و تنها از طریق واژه، سبك، ساختار و... بررسی میكنند و چشم بر روی رویدادهای تاریخی میبندند كه زمینهی مساعد تولید یك اثر را فراهم آوردهاند و مردمی را كه همان گونه كه بر فضای كلی ادبیات اثر مینهند، از آن تأثیر نیز میگیرند، نادیده میانگارند.
دربارهی تأثیر و تأثر متقابل ادبیات و جامعه در جای خود به تفصیل سخن خواهیم گفت. در اینجا تنها به اصلیترین چشماندازهای اثرگذاری دوسویه و دیالیکتیكی اشاره میكنیم زیرا تحلیل تعاملهای پیچیده و متنوع ادبیات و اجتماع در شكلگیری نقد جامعهشناسی ادبیات نقش بسیار داشته است. چشمانداز نخستین، تحلیل موقعیت اجتماعی نویسنده است كه ممكن است بر پایهی گفتارها و كردارهای غیرادبیاش تبیین شود.26 زندگینامهی نویسنده و كنكاش در محیط زندگانی و پرورش نویسنده به ویژه خانواده و محیط تربیتی او نیز گاه مورد توجه قرار میگیرد. البته، پیداست این زمینه چهبسا مجال افراط و گزافكاری را برای برخی ناقدان ساده انگار فراهم كند.
اگر ادبیات را صرفاً بازتاب مستقیم جامعه و تاریخ و عكس برداری از آنها بدانیم و به تعبیر دیگر ادبیات را مدركی اجتماعی بیانگاریم كه نقد جامعهشناختی تنها ابزار بازنمایی ارجاعات آن به مسائل معین اجتماعی است، بیشك از ژرفا و پیچیدگی آن كاستهایم.
جامعهشناسی ادبیات در معنای فنی و راستین آن، رابطهی جامعه و اثر ادبی را بسیار پیچیدهتر و متنوعتر فهم میكند. مثلاً چنان كه ولك یادآور میشود در مرحلهی نخستین باید تصویرهایی را كه متن از اجتماع به دست میدهد از این نظر بخشبندی كنیم كه كدام یك تعمداً واقعگرایانه است و كدام یك كاریكاتور یا هجو یا آرمانسازی رمانتیك است.27
چشمانداز دیگر این رابطه كه گاه مغفول میماند، قلمرو مخاطبان و اثرپذیری آنها از متن است كه در برخی مطالعات جدیدتر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. وسعت دامنهی مخاطبان نیز در همین زمینه قابل تأمل است. یعنی در كنار جامعهشناسی خواندن و قرائت و فهم واكنش خوانندگان و بررسی متن، از جامعهشناسی مخاطبان نیز میتوان سخن گفت. پس جامعه و تحلیل اجتماعی، سه دنیای پیش از اثر، در اثر و پس از اثر را دربر میگیرد.28
توضیح این نكته ضرورت دارد كه مكتب نقد جامعهشناسی مبتنی برواكنش خواننده، خوانندگان عام را در نظر دارد، در حالی كه مكتب نقد ماركسیستی برحسب «طبقه» تمایزات و تفاوتهایی را بین خوانندگان و مخاطبان درنظر میگیرد و این یكی از تفاوتهای عمدهی این دو مكتب است.29
مكتب جامعهشناسی را با مكاتب دیگر نیز میتوان سنجید. اكثر مورخان ادبی نقد اجتماعی را واكنشی به نقد نو و نقد روانشناختی ـ كه شارل مورون در فرانسه آن را تبلیغ میكرد ـ معرفی میكنند. برخلاف نقد روانكاوانه كه به روانشناسی فردی توجه دارد و میكوشد بازتابهای روانشناختی را در متون ادبی كشف كند، نقد جامعهشناسی به تودهی مردم ـ عام وخاص ـ و تأثیر و تأثرات آنها توجه نشان میدهد. نقد جامعهشناسی راه خود را از مكتبهای دیگر جدا میكند؛ از ناقدان نقد نو كه در «جستجوی متن» خود را به «واژههای روی صفحه» محدود میكنند یاصورتگرایانی كه در اصل به آنچه ادبیات را از دیگر روشهای كاربرد زبان متمایز میكند، توجه نشان میدهند و نیز ساختارگرایانی كه به دنبال تثبیت ساختارهایی هستند كه زیربنای روایتاند و معنا را میسازند. جامعهشناسان ادبی در موقعیتها و شرایط تاریخی و مسائل سیاسی مربوط به متون ادبی تأمل میكنند.30
تأثیرها و امتزاجهای جامعهشناسی ادبیات
هیچ كدام از رویكردهای نقد ادبی به ویژه جامعهشناسی ادبیات در چشمانداز تاریخی خود رویكردی ثابت، لایتغیر، خالص و به دقت مرزبندی شده نیست. جامعهشناسی ادبیات از یك سو تقریباً برتمام رویكردهای دیگر تأثیر گذاشته است و آن رویكردها را با مبانی و جهتگیریهای خویش در آمیخته است و از سوی دیگر از رویكردهای بسیاری تأثیر پذیرفته است. این رویكردهای دیگر حتی شامل جریانهایی میشود كه در اساس یكسره با اصول جامعهشناسی ادبیات رویاروی قرار میگیرند یا دست كم معارض شمرده میشوند. اساساً در تشكیل شاخههای گوناگون جامعهشناسی ادبیات این اثرپذیری از رویكردهای دیگر نقش برجستهای دارد. میكوشیم به اهمّ این اثرپذیریها و آمیختگیها نگاهی گذرا افكنیم:
الف. رویكرد روانشناختی: پایان سدهی نوزدهم نقطهی گرهخوردگی نقد روان بنیاد و جامعه بنیاد است. شاید بتوان اشخاصی همچون تارد و ادموند ویلسون را نماد و نمایندهی این گرهخوردگی دانست. شخصیتهای دوچهرهای كه آمیزهای از روانشناسی و جامعهشناسند. تارد میكوشد نشان دهد كه چگونه جامعه بر روی «من» نویسنده تأثیر میگذارد و به درون حساسیتهای او نفوذ میكند و شخصیت روانی او را شكل میدهد. ادموند ویلسون نیز همچون تارد شیوهای را به كار میگیرد كه میتوان آن را تركیبی از روانشناسی و جامعهشناسی دانست. برخلاف ماركسیستها كه به تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر در آفرینش اثر اصرار میورزند، ویلسون میكوشد تا با عناصر روانشناختی، احساسات نویسنده نسبت به طبقهی خود و تأثیراتی كه تلاشهای اقتصادی در زندگی او بر جای میگذارند، توصیف كند. ویلسون همچنین به برخوردها و واكنشهای روانی نویسنده به عرف و قراردادهای اجتماعی توجه نشان میدهد.
موضوع نوشتههای منتقدان ماركسیست عمدتاً اجتماعی است و در آنها غالباً به فرد توجه خاصی نمیشود و بررسی جنبه های جامعهشناختی متون ادبی وجههی همت قرار میگیرد كه چنان كه پیشتر گفتیم، ممكن است در پارهای موارد با روانشناسی شخصیتهای منفرد در تضاد باشد. منتقدان ماركسیستی در بررسی شخصیتها، معمولاً عوامل اجتماعی و تاریخی گستردهای را مورد بحث قرار میدهند و شخصیتها را محصول آن شرایط تلقی میكنند و فراموش میكنند كه «روانشناسی فردی هم فراوردهای اجتماعی است.»31
ب. نظریه اخلاقی: یكی از گرایشهای نزدیك به مباحث روانشناسی است و از آنجایی كه ادبیات را به عنوان بخش مكمل فعالیت یك گروه اجتماعی درنظر میگیرد و با توجه به وضعیت آن گروه به تفسیر و سنجش آن دست مییازد، با جامعه شناسی ادبیات هم مرز میشود.
«یك نظریهی اخلاقی اگر با سعهی صدر امور را تجزیه و تحلیل كند، باید با توجه به كلیت اجتماعی، ادبیات را تفسیر كند و ارج نهد. گروه اجتماعی یك نظریهی اخلاقی هر قدر مشخصتر باشد نظریهی اخلاقی قاطعتر و صریحتر خواهد بود»32
البته متأسفانه سوء تعبیری كه از نظریههای معطوف به ساخت و صورت اثر و نیز آرایی كه تكیه بر اعتبار و ارزش درونی و مستقل اثر دارند، ایجاد شده است، این تصور را رواج داده كه منتقد تنها با خود اثر سروكار دارد و بس. از جمله باید به مجموعهی نتایج بیرون از اثر و تأثیر اثر بر مخاطب كاملاً بیاعتنا و خونسرد باشد. «توجه به این نتایج را میتوان به دیگران واگذاشت. شاید به یك كشیش یا پلیس»33 اما حقیقت این است كه سخن از جنبههای اخلاقی اثر همواره نه به معنای طرح مسائل بیرون از اثر است و نه به معنای داوری ارزشگذارانه. به هر روی ارزشهایی كه از طریق یك اثر ادبی مطرح میشود، ممكن است در نظر یك گروه، یك طبقه، یك ملت یا یك فرد، مهم جلوه میكند.
بدین ترتیب نظریههای اخلاقی ادبیات نیز نظریههایی اجتماعی هستند اما این بدین معنا نیست كه تمام اخلاقیات، اخلاقیات اجتماعی است و یا این كه قضاوتهای اخلاقی همان قضاوتهای اجتماعی است.
ج. رویكرد تكوینی و ساختارگرایی: از دیگر رویكردهایی است كه هرچند با جامعه شناسی ادبیات تفاوتهای بنیادین دارد، اما در نقطهای با آن در میآمیزد. نقد تكوینی اساساً به بررسی مراحل تكوین اثر بر پایهی «پژوهش در دست نوشتههای نویسنده در مراحل مختلف انشای اثر، دفتر یادداشتهای او، منابع و آثار مشابه»34 میپردازد.
البته گاه از تأثیرات مختلف دیگری سخن میرود كه در میان آنها چه بسا خاستگاههای اجتماعی نیز مطرح شود، اما عمدهی توجه شیوهی تكوینی به معنای سنتی آن به روایتهای گوناگون اثر و روایتهای مشابه باز میگردد. بعدها لوسین گلدمن تعبیر نقد تكوینی را به مفهومی دیگر و پیچیدهتر به كار گرفت. او كه میراث بر شیوهها و مبانی ساختارگرایی بود، آن را به جامعهشناسی ادبی گره زد و در حقیقت تكوین ساختار اثر را با ساختارهای اجتماعی محیط براثر در پیوست. بنابراین كوشش گلدمن بیش از آن كه به معنای نزدیك كردن نقد تكوینی به جامعهشناسی ادبیات به شمار رود از نظر تلفیق سنّت ساختارگرایی كه معارض و حتی عامل اصلی بیاعتنایی به جامعه شناسی ادبیات بود، اهمیت دارد.
قیمت فایل فقط 15,000 تومان
برچسب ها : دانلود مقاله جامعه شناسی , جامعه شناسی , دانلود تحقیق جامعه شناسی , دانلود پژوهش جامعه شناسی , دانلود مقاله جامعه شناسی , دانلود پروژه جامعه شناسی , دانلود پایان نامه جامعه شناسی , تحقیق , پژوهش , مقاله , پروژه , پایان نامه , دانلود تحقیق , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود پروژه , دانلود پایان نامه
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
azam
Google
About 633,000 results (0.53 seconds)
Search Results
دانلود کتب و مقالات نظریه های جامعه شناسی - Blogfa
sociologicaltheories.blogfa.com/page/download.aspx
Translate this page
نظریه های جامعه شناسی - دانلود کتب و مقالات نظریه های جامعه شناسی - شبکه علمی پژوهشی بررسی نظریه های جامعه شناسی در طول تاریخ و دوران معاصر.
برچسب دانلود مقاله - جامعه شناسی
society-jamea.ir/tag/دانلود-مقاله
Translate this page
مشروطیت در مفهوم مضیق به معنای جامه عمل پوشاندن به حکومت محدود در سایه وجود قانون اساسی است . هنگامی می توان گفت مشروطست در این مفهوم وجود دارد، که نهاد حکومتی و ...
جامعه شناس - دانلود مقالات جامعه شناسی
sociologygift.blogfa.com/post/21
Translate this page
جامعه شناس - دانلود مقالات جامعه شناسی - این وبلاگ در جهت آموزش تبیین وتحلیل مسائل جامعه شناسی اقدام می نماید .
دانلود مقاله جامعه شناسی - کتاب سبز
ketabesabz.com/tag/دانلود-مقاله-جامعه-شناسی
Translate this page
برچسبها: دانلود مقاله جامعه شناسی، دانلود کتاب جامعه شناسی، جامعه شناسی ایران، تحلیل ارزش های سنتی و مدرن، ارزش های جدید، ارزش های سنتی، توسعه انسانی، خانواده ...
دانلود مقاله جامعه شناسی آموزش و پرورش از دیدگاه کارل مارکس - پروژه دات کام
www.prozhe.com/دانلود-مقاله-جامعه-شناسی-آموزش-و-پ...
Translate this page
دانلود مقاله جامعه شناسی آموزش و پرورش از دیدگاه کارل مارکس . تاریخ : ۱ مرداد ۱۳۹۳ ___دسته بندی : رشته علوم اجتماعی. عنوان مقاله : جامعه شناسی آموزش و پرورش از دیدگاه ...
دانلود مقاله جامعه شناسی تربیتی
mag-iran.com/دانلود-مقاله-جامعه-شناسی-تربیتی.htm
Translate this page
جامعه شناسی تربیتی نگاه اجمالی در ادبیات جامعه شناسی آموزش و پرورش ، از دو جامعه شناس یعنی لستروارد و امیل دورکیم به عنوان آغازگر و مروج نگرش جامعه شناسی در ...
دستهبندی دانلود مقالات جامعه شناسی - دانلود رایگان مقالات انگلیسی با ...
paper-report.blogsky.com/...paper-download/دانلود-م...
Translate this page
May 28, 2015 - دانلود مقاله حل ابر بحران آب ایران از طریق انتقال از بخش دولت به حاکمیت. دانلود رایگان مقاله انگلیسی: Tackling Iran's water super-crisis by way of ...
انجمن علمی جامعه شناسی پیام نور مبارکه - دانلود مقاله
smbpnu.blogfa.com/category/2/دانلود-مقاله
Translate this page
دسته بندی : دانلود مقاله. مقاله شماره 1. آلیناسیون، با تکیه بر اهمیت اقتصاد پول. حامد بخشی. دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد. مقاله شماره 2.
دانلود مقاله جامعه شناسی به صورت پی دی اف - بلاگ ریدر
blogreader.ir/search/دانلود+مقاله++جامعه+شناسی+به+صورت+پی+دی+اف
دانلود مقاله جامعه شناسی به صورت پی دی اف. دانلود کتاب شناخت طبیعت انسان از دیدگاه روانشناسی. دانلود کتاب الکترونیکی شناخت طبیعت انسان به نویسندگی ...
دانلود رایگان مقالات ترجمه شده جامعه شناسی :: دانلود مقاله انگلیسی با ...
freetranslation.blog.ir/.../دانلود%20رایگان%20مقالات...
Translate this page
Nov 24, 2015 - ۱ مطلب با کلمهی کلیدی «دانلود رایگان مقالات ترجمه شده جامعه شناسی» ثبت شده است - دانلود رایگان مقالات انگلیسی ترجمه شده.
دانلود رایگان پروژه جوانان و اوقات فراغت مجازی - جامعه شناسی | پروژه ها
www.prozheha.ir/.../دانلود-رایگان-پروژه-جوانان-و-اوقا...
Translate this page
دانلود رایگان پروژه جوانان و اوقات فراغت مجازی – جامعه شناسی. توضیحات : ... دانلود با لینک مستقیم ... می 24th, 2014 | دسته: پایان نامه ها و مقالات | 1485 بازدید |.
مجموعه مقالات دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی - سیویلیکا
www.civilica.com/Papers-SOCIOCONF02=دومين-كنف...
Translate this page
نمایش و دانلود مقالات دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی. صفحه. 1, 2. از ۲ ... سیدرضا صالحی امیری تعداد صفحات مقاله: ۲۱ | تعداد نمایش خلاصه مقاله: ۲۷۴ ...
دانلود کتاب PDF جامعه شناسی اینترنت - پارس بوک
www.parsbook.org/دانلود-کتاب-جامعه-شناسی-اینترنت
Translate this page
دانلود پروژه و مقالات دانشجویی ... دانلود کتاب PDF جامعه شناسی اینترنت ... گرچه تاثیر اینترنت در جامعه ایران بسیار زیاد بوده است اما تاکنون هیچ کتابی در مورد جامعه ...
دانلود کتاب مقالات جامعه شناسي - زایش و بالش
www.zayeshbalesh.org/science/sociology/article.html
Translate this page
شما اینجا هستید: صفحه ورود دانستنیها جامعه شناسی مقالات. نمایش # ... شهر و ده از دیدگاه جامعه شناسان, نوشته شده توسط داوود نصیری, 932. جامعه شناسی شهری معماران و ...
جامعه شناسی و حوزه های مرتبط با آن
www.paskuhsocity.blogfa.com/
Translate this page
معرفی سایت های علمی و دانلود مقالات علمی. باسلام خدمت همه ی دوستانی که به این وبلاگ سر می زنند. در این وبلاگ ضمن پرداختن به مسائل مختلف اعم از جامعه شناسی و روان ...
مقاله برای رشته علوم اجتماعی جامعه شناسی - دانلود مقاله ، پایان نامه ...
dlbookfa.persianblog.ir/.../مقاله_برای_رشته_علوم_اج...
Translate this page
موضوع تحقیق : نقش خانواده بعنوان یک نظام اجتماعی در جامعه امروزی. مقاله ی رشته علوم اجتماعی جامعه شناسی. چکیده: عناصر اصلی خانواده هم مسؤول جامعه پذیی فرزندان ...
پروژه تحقیق مقاله فارسی - دانلود رایگان تحقیق جامعه شناسی شهری
www.oloomsara.com/...مقالات.../روانشناسی...مقاله.../1...
Translate this page
Mar 3, 2013 - جامعه شناسی شهری برای اینکه تعریف روشنتری از مهیت و دامنه جامعه شناسی شهری به دست دهیم میتوانیم بگوییم، تجزیه و تحلیل شهر به عنوان یک ...
دانلود رایگان مقاله جامعه شناسی پیر بوردیو | collegeprozheh.ir کالج ...
https://www.linkedin.com/.../دانلود-رایگان-م...
Translate this pageLinkedIn
Dec 25, 2015 - چکیده ای از مقدمه آغازین ” مقاله جامعه شناسی پیر بوردیو ” بدین شرح است: هدف این مقاله معرفی اصول پایه تفکرات پیربوردیو میباشد. پیربوردیو ...
دانلود مقاله ی جامعه شناسی جنایی - آکادمی جرم شناسی اتهام
www.eteham.com/.../مقالات...شناسی/599-دانلود-مقاله-...
Translate this page
دانلود مقاله ی جامعه شناسی جنایی تهیه و تنظیم:محمدی قالب فایلPDF: این مقاله را میتوانید به صورت مستقیم با فرمت PDF از پیوست الحاقی دانلود نمایید. با تشکر ...
دانلود مقاله جامعه شناسی آموزش و پرورش از دیدگاه کارل مارکس
www.porojeh24.ir/.../355-دانلود-مقاله-جامعه-شناسی-آمو...
Translate this page
اندیشه مارکسیستی و جامعه شناسی تعریف مارکس از دیکتاتور مدینه فاضله کارل مارکس رابطه دولت و جامعه مدنی آموزش از دیدگاه مارکس آموزش و پرورش ابزاری و انسان گرا
مقاله جامعه شناسی روستایی | دانلود های
www.downloadhi.ir/مقاله-جامعه-شناسی-روستایی/
Translate this page
Aug 12, 2013 - تاريخچه جامعهشناسى روستائى جامعهشناسى روستائى در آمريکا نزديک يک قرن است که بهعنوان رشته جداگانهاى از جامعهشناسى شناخته شده است.
مقالات جامعه شناسی - باشگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور
forum.pnu-club.com/مقالات-جامعه-شناسی/
Translate this page
Icon14 دانلود کتب و مقالات نظریه های جامعه شناسی. ارسال شده توسط alamatesoall, 10-24-2011 04:52 PM. مقالات, نظریه, جامعه, دانلود, شناسی. پاسخ ها: 0; نمایش ها: 2,629 ...
دانلود تحقیق در مورد پروژه جامعه شناسی آموزش وپرورش -قسمت اول | دانلود ...
tahghigh20.ir/دانلود-تحقیق-در-مورد-پروژه-جامعه-شنا...
Translate this page
Dec 9, 2015 - جایگاه درس درس جامعه شناسی آموزش و پرورش یکی از دروس اصلی رشته علوم تربیتی است که در هر دو گرایش مدیریت و برنامه ریزی آموزشی دبستانی و ...
دانلود مقاله جامعه شناسی - رز بلاگ - متفاوت ترين سرويس سایت ساز
filesell1.rozblog.com/.../دانلود-مقاله-جامعه-شناسی.html
Translate this page
دانلود مقاله جامعه شناسی مقدمهجامعه شناسی هنر نسبت به دیگر شاخه های جامعه شناسی جدیدتر می باشد . به همین دلیل در ایران منابع زیادی…,دانلود مقاله جامعه شناسی,برنامه ...
مقالات علوم انسانی | علوم اجتماعی | جامعهشناسی خانواده - آفتاب
www.aftabir.com › مقالات › علوم انسانی
Translate this page
بانک جامع مقالات علوم اجتماعی. ... گروه علمی- تخصصی جامعهشناسی خانواده انجمن جامعهشناسی ایران در روز پنجم اسفند ماه سال ۸۷ .... دانلود و خرید فایل و کتب آموزشی.
دانلود تحقیق درباره جامعه شناسی شهری - Saeedsun
saeedsun.ir/blog/2015/02/01/sociology.html
Translate this page
Feb 1, 2015 - دانلود فایل PDF درباره جامعه شناسی شهری در 50 صفحه. شامل موضوعات زیر: جامعه شناسی شهری. جامعه شناسی شهری جامعهشناسی شهری در اصطلاح کلی به ...
دانلود کتاب دو مقاله در جامعه شناسی دین - کتابناک
ketabnak.com › علوم اجتماعی › جامعه شناسی
Translate this page
نویسنده: یوآخیم واخ - آقایی این دو مقاله از مجله معرفت شماره 20 انتخاب شده است.
خبرنامه دانشجویان ایران | دانلود مقاله جامعه شناسی جدید آموزش و پرورش
iusnews.ir/.../دانلود-مقاله-جامعه-شناسی-جدید-آموزش-و-پ...
Translate this page
Feb 25, 2016 - خبرنامه دانشجویان ایران: در ادامه دانلود مقاله جامعه شناسی جدید آموزش و پرورش آمده است. به گزارش خبرنگار صنفی -آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ ...
دانلود مقاله آموزش جامعه شناسی در ایران، مشکلات و فرصت ها
www.e-modiran.com/downloads/.../t:دانلود_مقاله_آموز...
Translate this page
دانلود مقاله آموزش جامعه شناسی در ایران، مشکلات و فرصت ها | مرجع علوم مدیریت ایران : سایت دانلود مقاله، پرسشنامه پایان نامه، پاورپوینت، جزوه، تحقیق و پروژه های علمی ...
بانك موضوعات پايان نامه رشته علوم اجتماعي- جامعه شناسي - ايران پژوهان
www.iranresearches.ir/دانلود.../71-علوم-اجتماعي-جامعه-...
Translate this page
تحلیل عوامل موثر بر ميزان مشاركت شهروندان در امور شهري آسیب شناسی توسعه شهرنشینی عوامل ... با اعتماد اجتماعی دانشجویان بررسی خصوصیات جامعه شناختی بزهکاران مطالعه تطبیقی و سنجش ... دانلود مقالات ISI مديريت نگهداري وتعميرات (2010-2013) ...
دانلود مقاله جامعه شناسي سياسي تحت pdf - مرکز فایل ایران
iranfileha.avablog.ir/.../دانلود-مقاله-جامعه-شناسي-سيا...
Translate this page
دانلود مقاله جامعه شناسي سياسي تحت pdf دارای 27 صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است. فایل ورد دانلود مقاله ...
دانلود رایگان مقاله با ترجمه : حسابداری مدیریت و جامعه شناسی
freepaper.us/?paperno=84131
Translate this page
دریافت مقاله با ترجمه فارسی sciencedirect : Management Accounting and Sociology دانلود رایگان مقاله.
دانلود پاورپوینت آماده درس نظریه های جامعه شناسی(۱) گروه علوم اجتماعی ...
asenacn.ir/?p=1209
Translate this page
Apr 25, 2016 - صفحه اصلی » پاور پوینت » مقاله و تحقیق » شما می خوانیددرآسنا ». دانلود پاورپوینت آماده درس نظریه های جامعه شناسی(۱) گروه علوم اجتماعی.
سایت سارا شعر - دانلود کتاب و مقاله - جامعه شناسی رمان معاصر
sarapoem.persiangig.com/link7/jameshromapdf.htm
Translate this page
عنوان: جامعه شناسی رمان معاصر. موضوع: جامعه شناسی ادبیات. نویسنده: دکتر محمد غلام - دانشگاه تربیت معلم تهران. تعداد صفحه: 49. نوع فایل: PDF. حجم فایل: 263 کیلو ...
مقالات جامعه شناسی با ترجمه بایگانی - ترجمه فا
tarjomefa.com/tag/مقالات-جامعه-شناسی-با-ترجمه/
Translate this page
دانلود رایگان مقاله انگلیسی + خرید ترجمه فارسی عنوان فارسی مقاله: بازاریابی برای نوجوانان: تاثیر رنگ پوست، قومیت و جنسیت عنوان انگلیسی مقاله: Marketing to ...
دانلود مقاله جامعه شناسی تاریخی خانواده بایگانی - مقالات دانشگاهی - خانه
article.university/.../دانلود-مقاله-جامعه-شناسی-تاریخی-...
Translate this page
دانلود مقاله جامعه شناسی تاریخی خانواده. جامعه شناسی تاریخی خانواده فهرست مطالب طرح مسئله ۲ مقدمه ۷ نوجوان فراری و بزهکار ۱۵ خانواده و بزهکاری ۱۶ مفهوم سرمایه اجتماعی ...
دانلود تحقیق طلاق از دیدگاه جامعه شناسی | کتاب طلایی
www.bookgolden.com/.../دانلود-تحقیق-طلاق-از-دیدگ...
Translate this page
دانلود تحقیق طلاق از دیدگاه جامعه شناسی که می توانید آن را در سایت کتاب طلایی دریافت کنید.
magiran.com: دو فصلنامه جامعه شناسي تاريخي،
www.magiran.com/magtoc.asp?mgID=5838
Translate this page
magiran.com: دو فصلنامه جامعه شناسي تاريخي، ... تماس با نشريه · ارسال الکترونيکي مقاله ... تحليل گفتمان سياسي غامدي در گذر از مودودي: دولت ديني يا جامعه مذهبي
دانلود تحقیق جامعه شناسی درباره بررسی مراسم ازدواج سنتی در آذربایجان و ...
www.payanname.net/دانلود-تحقیق-جامعه-شناسی-دربا...
Translate this page
دانلود متن کامل این تحقیق(پایان نامه) با فرمت ورد word **. دانلود تحقیق جامعه شناسی با موضوع درباره بررسی مراسم ازدواج سنتی در آذربایجان و ترکمن ها. این تحقیق به ...
دانلود مقاله جامعه شناسی دین: عبور از محدودیت ها
masir1357.ir/جامعه-شناسی-دین-عبور-از-محدودیت-ها/
Translate this page
دانلود مقاله جامعه شناسی دین: عبور از محدودیت ها. نویسنده این مطلب: شجاعی زند،علی رضا تعداد صفحات: ۲۲ صفحه. خلاصه مقاله یا چکیده: مطالعات اجتماعی دین، قدمتی به ...
مقاله انگلیسی جامعه شناسی با ترجمه | نیکسام شاپ
shop.niks.ir/tag/مقاله-انگلیسی-جامعه-شناسی-با-ترجمه/
Translate this page
Socialization, uses and influence of social networks in adolescents the role of broadcast scheduling. دانلود رایگان مقاله لاتین. جامعه پذیری، استفاده و تاثیر ...
دانلود تحقیق و مقاله علوم اجتماعی ، جامعه شناسی
paperdoc.ir/مقالات/85/علوم-اجتماعی-جامعه-شناسی
Translate this page
در بخش دانلود مقاله علوم اجتماعی و جامعه شناسی شما امکان دانلود تحقیق جامعه شناسی و علوم اجتماعی و پروژه دانشجویی و پایان نامه و دانلود مقاله رایگان علوم اجتماعی و جامعه ...
پایگاه اطلاعاتی جامعه شناسی Sociological Abstracts - دانلود مقاله
www.getpaper.ir/blog/sociological-abstracts.htm
Translate this page
پایگاه اطلاعاتی جامعه شناسی Sociological Abstracts - پوشش موضوعی: انسان شناسی، رفتارشناسی، توسعه ارتباطات، بررسی های محیطی، ازدواج و خانواده،
دانلود تحقیق و مقاله جامعه شناسی جامعه شیعه در مدینه - کلوب
www.cloob.com/.../دانلود_تحقیق_و_مقاله_جامعه_شنا...
Translate this page
Aug 17, 2015 - دانلود تحقیق و مقاله جامعه شناسی جامعه شیعه در مدینه. فروشگاه. قیمت: ۵۰۰۰۰ریال تعداد صفحات: 70 کد محصول :9859 حجم فایل:199 KB نوع فایل :ms- ...
دانلود مقاله جامعه شناسي اعتياد در ايران | رشته علوم اجتماعی
www.dlproje.com/.../539-دانلود-مقاله-جامعه-شناسي-اع...
Translate this page
جامعه شناسي اعتياد در ايران: اعتياد به مواد مخدر، مشكل اجتماعي است كه اكثر جوامع به آن مبتلا هستند. اطلاعات و آمار جديدي كه درباره موضوع مواد مخدر و اعتياد در جامعه ما ...
جامعه شناسی | دانلود تحقیق، مقاله و پروژه های دانشجویی
www.bankprozhe.ir/?cat=13
Translate this page
آخرین ارسال ها در: جامعه شناسی. 255. جامعه شناسی. توسط isatis آذر ... دانلود تحقیق در مورد “موانع فراروی تحقيقات و راهكارهای آن در كشور” · 255 · جامعه شناسی. توسط isatis ...
دانلود رایگان کتاب های جامعه شناسی - کتاب خوب
www.finebook.ir/tag/جامعه%20شناسی
Translate this page
جامعه شناسی ebooks. ... دانلود و ادامه مطلب ... می شوند که خواننده از اسم و عنوان بخوبی میتواند حدس بزند که کتاب و مقاله درباره چه موضوعات و مطالبی نوشته شده است.
رشته جامعه شناسی | دانلود مقاله و پروژه دانشجویی
magalat.net/download/مقالات-جامعه-شناسی
Translate this page
جامعه و صنعتی شدن قرار است من در مورد جامعه و صنعتی شدن نظرم را بگویم. به بیان دیگر تاثیر صنعتی شدن بر جامعه را بررسی کنم. وقتی در مورد جامعه حرف …
دانلود رایگان مقاله جامعه شناسی تاریخی | کالج پروژه | دانلود ترجمه مقاله ...
collegeprozheh.ir/مقاله-جامعه-شناسی-تاریخی/
Translate this page
دانلود رایگان مقاله جامعه شناسی تاریخی بانک دانلود مقالات انگلیسی با ترجمه فارسی. ————- چکیده ای از مقدمه آغازین ” مقاله جامعه شناسی تاریخی ” بدین شرح است:
کیفرشناسی و جرمشناسی - جامعه شناسی جنایی
www.keyfarshenasi.blogfa.com/tag/جامعه-شناسی-جنایی
Translate this page
کیفرشناسی و جرمشناسی - جامعه شناسی جنایی - دانلود کتاب های جرمشناسی و ... بخش اول : مطالعات کمی در زمینه ضمانت اجراها ، جرم و ترس که شامل مقالات ذیل است :.
Searches related to دانلود مقاله جامعه شناسی
دانلود کتاب نظریه های جامعه شناسی جورج ریتزر
خلاصه نظریه های جامعه شناسی
انواع نظریه های جامعه شناسی
دانلود نظریه های جامعه شناسی
دانلود کتاب های جامعه شناسی
خلاصه کتاب نظریه های جامعه شناسی ریتزر
نظریه های جامعه شناسی سیاسی
دانلود کتاب جامعه شناسی شهری
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Next
Unknown - Use precise location
- Learn more
Help Send feedback Privacy Terms